اندیشه و آرمان خیابانی

قیام شیخ محمد , دارای صبغه ای مذهبی, اندیشه ای نوین و ملتزم به تمامیت ارضی ایران بود

در درازنای تاریخ پرفراز و نشیب کهن‌دیار ایران، دلاورانی که پرچم شرافت برافراشته، سلاح غیرت به دست گرفته و در راه سربلندی میهن نرد عشق و جان توامان باختند، کم نبوده‌اند.

شیخ محمد خیابانی یکی از این رادمردان است که برای اعتلای ایران، جان بر کف نهاد و پایداری و مقاومت چو سرو ایستاده را، به از لمیدن در بستر رخوت و سستی یافت.

ناگفته پیداست این کوتاه‌سخن را برای شرح و نقد عملکرد خیابانی و بررسی روند تاریخی جنبشی که او پایه‌ریزی کرد مجالی نیست. آنچه مطلوب نظر نگارنده در این مختصر است، اشاره‌ای کوتاه به چیستی و چگونگی اندیشه و آرمان خیابانی است و البته برای شناخت بهتر آن در وهله نخست باید ویژگی‌های نهضت خیابانی را شناخت. به هر ترتیب، آنچه جستجو و کنکاش در منابعی چون کتاب‌های تاریخ ۱۸ ساله آذربایجان ـ احمد کسروی، تاریخ احزاب سیاسی ـ ملک‌الشعرای بهار، مقالات خیابانی در روزنامه‌های تجدد و آزادیستان و مجموعه سخنرانی‌های خیابانی مسطور در کتاب مجموعه نطق‌های خیابانی ـ بهرام خیابانی به دست می‌دهد آن است که نهضت خیابانی واجد ویژگی‌های ذیل بوده است:

الف) ملی بودن قیام: خیابانی نهضت خویش را هرچند از آذربایجان آغاز نمود اما آن را نهضتی ملی و سراسری خواند، به طور مستمر بر چشم‌اندازهای ملی قیام پای فشرد و در طول دوران حیات جنبش بر این اصل کلی وفادار ماند.

در تایید این گفتار همان بس که خیابانی در بسیاری از سخنرانی‌هایش اعلام نمود که «قیام، منحصر به‏ تبریز نبوده بلکه آزادی تمام ایران را می‏خواهد». وی در بخشی از سخنرانی خویش در ۱۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ نیز این چنین به ایراد سخن پرداخت: «این دفعه‏ آزادیخواهان آذربایجان یا آزادی و استقلال ایران را تامین خواهند کرد یا عرصه این مملکت را مبدل به یک دریای خون ساخته و خودشان نیز در آن‏ دریا غرق خواهند شد». کاربرد مداوم شعار «ایران مال ایرانیان است» هم از سوی خیابانی، گواهی دیگر بر درستی این گفتار است. از جمله در سخنرانی ۷ خرداد ۱۲۹۹، خیابانی با صدایی رسا این نکته را اعلام داشت که «در مسلک ما، ایران، مال ایرانیان است.»

شوربختانه، برخی از ناآگاهان به تاریخ در تقلید کورکورانه از کژاندیشانی که رویاهایی خام به ذهن دارند، خیابانی را تجزیه‌طلب برمی‌شمارند. بر خردمندان پوشیده نیست که همین اشارات کوتاه به آسانی برملا می‌سازد که آرایی چنین تا چه اندازه فاقد دستمایه‌ها و پشتوانه‌های علمی و نظری می‌باشند.

ب) پافشاری بر آزادی و استقلال ایران: پافشاری بر عناصر استقلال ملی و آزادی ایران یکی دیگر از ویژگی‌های نهضت خیابانی به شمار می‌آید. برابر با تاریخ او همواره بر این نکته تاکید می‌نمود. به عنوان مثال می‌توان به سخنرانی وی در ۱۷اردیبهشت ۱۲۹۹ اشاره کرد که طی آن بیان نمود: «آزادی، استقلال و سعادت ایرانیان مقصود مشترک تمام آزادیخواهان است.» خیابانی در نطق ۹ خرداد ۱۲۹۹ نیز دراین باره چنین گفت: «این قیام برای تامین آزادی و استقلال ایران و اجرای کامل قانون اساسی است.» نیازمند یادکرد است، اصرار خیابانی بر این نکات با توجه به اوضاع جهان در آن عهد و رویارویی ایران با دول مختلف استعمارگر و خطر تجزیه ایران و حضور کمونیست‌های تازه‌پیروز در روسیه که در کنار شعار پشتیبانی از کارگران، خود را به اصطلاح پیام‌آور رهایی ملت‌ها می‌نامیدند، نشانی از درک متعالی و فهم دقیق او از اوضاع سیاسی روزگار می‌باشد.

ج) یاری جستن از اسلام: جنبش خیابانی با توجه به آن‌که خیابانی خود یک روحانی بود، به رغم آن‌که با اندیشه‌های نوین پیوند داشت هیچگاه از تفکرات مذهبی نیز عاری نبود. خیابانی در بسیاری از موارد از فرامین و سنن دینی سخن به میان می‌آورد. به عنوان مثال، در سخنرانی ۱۷ خرداد ۱۲۹۹ با ارائه حدیثی از امام علی(ع) به تشویق روحیه حق‌طلبی پرداخت و گفت: «حضرت علی می‌فرماید: قومی که در استرداد حق خود اقدام نکند و هجوم ننماید و قانع‏ به دفاع باشد، ذلیل می‏شود. هر قوم، باید بر ضد کسانی که حقوق او را غصب‏ نموده‏اند، همیشه در حال قیام و اعتراض باشد و مبارزه و مجادله نماید. ملت‏ حق خود را باید بستاند، نه این‌که منتظر باشد دیگران ترحم کرده، حقوق سیاسی‏ و اجتماعی او را محترم بشمارند.»

نمود دیگر یاری جستن خیابانی از مذهب، سخنرانی ۲۵‌اردیبهشت ۱۲۹۹ اوست که طی آن خیابانی از مبارزه با فحشا و قمار سخن گفت. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که برابر با تاریخ، او در مبارزه با فحشا و قمار بیشتر به دنبال از میان برداشتن سرچشمه‌ها و علل رواج چنین قبایحی بود.

د) به رسمیت شناختن آزادی‌های فردی: دیگر ویژگی جنبش خیابانی پایبندی به آزادی عقیده، بیان و قلم است. خیابانی ۷ مرداد ۱۲۹۹ در یک سخنرانی در این باره چنین گفت: «باید منبع افکار، عقاید و مسالک مختلفه را آزاد گذاشت ... همگی‏ را در یک مجرای مشترک مرکزیت داده و بعد با قوای حاصله از اجتماع و اتحاد این افکار باید چرخ مملکت را به‌حرکت آورد... این قیام، ترتیبی برای همه امور ایجاد خواهد کرد و همه آزادانه‏ خواهند توانست فکر و عقیده خود را اظهار دارند تا مملکت چنانچه لازم‏ است موافق آمال و افکار عامه اداره شود.» درحقیقت می‌توان گفت خیابانی این‌گونه آزادی‌های فردی را به رسمیت می‌شناخت، اما ارزشمند بودن آن را مشروط بر کانالیزه شدن‌ در مسیر مشترک و بودن آن در خدمت جامعه می‌دانست.

هـ) کوشش برای احیای مشروطیت: از بارزترین ویژگی‌های جنبش خیابانی، تلاش در جهت احیای مشروطیت است. شایسته یادکرد است، خیابانی که بر آن باور بود «رژیم مشروطیت در ایران اجرا نشد» در تمام مقالات و سخنرانی‌هایش از لزوم برقراری کامل مشروطیت سخن می‌گفت. به عنوان نمونه او در مقاله‌ای که با عنوان، چه باید کرد، مورخه ۸ رجب ۱۳۳۵ در روزنامه‌تجدد نگاشت، خواستار احیای مشروطیت شد و با اشاره به اصل هفتم قانون اساسی گوشزد کرد: «باید اصول و قوانین مقدس مشروطیت به مجرای خود بیفتد و باید قانون اساسی را از گرد و غباری که به رویش نشانده‌اند بیرون آورد.» گواه دیگر بر صدق این دعوی، سخنرانی خیابانی ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۹ است که در قسمتی از سخنانش چنین ایراد کرد: «در تطبیق قانون اساسی و از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطی، با نهایت صبر و ثبات، پافشاری خواهیم نشست و ایران را با قوانین و اصول مطابق با عقاید و نظرات عصر حاضر اداره خواهیم نمود».

و) تلاش برای نوسازی ایران: این مفهوم نه تنها از اسم روزنامه‌ای که خیابانی و یارانش منتشر ساختند ـ تجدد ـ برمی‌آید بلکه مراجعه به نوشته‌ها و نطق‌های خیابانی آن را کاملا هویدا می‌سازد. خیابانی همواره ابراز می‌داشت «ایران را باید از نو ساخت». او در سخنرانی ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ در این‌باره چنین گفت: «این نهضت ملی از حرکت باز نخواهد ماند و تخم‌های تکامل و تجدد را همیشه خواهد پروراند.» وی در نطق ۱۳ تیر ۱۲۹۹ نیز گفت: «امروز شما می‌توانید ... به اندازه‌ ملل مترقی موفق باشید. باید پرده‌های جهالت را یکی پس از دیگری درید و متدرجا به طرف ترقی و تکامل رهسپار شویم».

سخن پایانی: از آنچه گفته شد می‌توان دریافت که قلب شیخ محمد خیابانی، لبریز عشق به میهن بود و شالوده ذهنش پیشرفت ایران و آسایش مردمان آن. خیابانی که به تعبیر سعید نفیسی، عشق به دیار و سرزمین ایران محرک و پشتیبان او بود، اندیشه و آرمانی نداشت جز سربلندی ایران و سرفرازی مردمان آن.

امیر نعمتی لیمائی