شما در کدام مرحله از رشد اخلاقی هستید؟

دوستی پرسید: «چه کار کنیم تا تمایل به گناه در ما کاهش یابد و بچه‌‌ها را چطور تربیت کنیم که این موضوع در آنها نهادینه شود؟» پاسخ‌اش سخت است چون همه انسان‌ها در مورد مسایل اخلاقی …

دوستی پرسید: «چه کار کنیم تا تمایل به گناه در ما کاهش یابد و بچه‌‌ها را چطور تربیت کنیم که این موضوع در آنها نهادینه شود؟» پاسخ‌اش سخت است چون همه انسان‌ها در مورد مسایل اخلاقی و زیر پا گذاشتن آن یکسان عمل نمی‌کنند.

رشد اخلاقی طی مراحلی که در همه جای دنیا ثابت است اتفاق می‌افتد. ما در طول سیر تحول از کودکی تا بزرگسالی مراحل گوناگون رشد اخلاقی را طی می‌کنیم. بعضی از ما در مرحله اول می‌مانیم و همچون کودکان زیر ۶ سال که در مرحله اول رشد اخلاقی‌اند رفتار می‌کنیم. آنها فقط به این نکته فکر می‌کنند که چه چیزی مجازات دارد و هر آنچه مجازات نداشته باشد و کسی متوجه‌اش نشود به عقیده آنها مجاز است. هر قانونی اعم از اجتماعی یا قواعد الهی را به شرط نداشتن تهدید مجازات زیر پا می‌گذارند.

بعضی دیگر مانند کودکان ۷ ساله مترقی‌تر شده و علاوه بر نتیجه کار، به نیت هم می‌اندیشند ولی اگر چیزی به نفعشان نباشد زیر پا می‌گذارند.

مرحله سوم را شخصا به نام «اخلاقیات فیلم‌های هندی» نامگذاری کردم. چون به تایید اجتماعی و اینکه مردم چه می‌گویند وابسته است. اگر دزدی کردی اما به خاطر این بود که به فقیری کمک کنی مجاز است و همه مردم نه تنها تنبیه‌ات نمی‌کنند تشویق هم می‌شوی! بچه‌ها در ۱۰ سالگی در این مرحله‌اند. متاسفانه در جامعه ما این دیدگاه رواج دارد. می‌گویند چون بقیه اجتماع قواعد را زیر پا می‌گذارند ما هم به انجامش مجازیم. می‌گویند: «آقا همه دروغ می‌گویند، همه دزدی می‌کنند.» مرحله چهارم می‌گوید قواعد برای بهتر زندگی کردن من است. ما اجازه نداریم آنها را بشکنیم. در ۱۵ سالگی بچه‌ها در این مرحله‌اند.

رشد اخلاقی تعاملی است بین رشد دستگاه عصبی که بتواند مسایل انتزاعی را بفهمد همراه با یادگیری اجتماعی چالش‌ها و آموزش اجتماعی هم باید وجود داشته باشد. وقتی سریال‌های تلویزیونی مسائل قتل و ضرب و شتم و بی‌احترامی را نشان می‌دهد و بعد در آخر به زور یک نتیجه اخلاقی می‌گیرند در واقع در حال آموزش آن هستند. بچه نمی‌داند و نمی‌فهمد. تنها سریال را می‌بیند و جذابیت آن را و می‌گوید من می‌توانم هر اشتباهی را بکنم و در آخر توبه کنم و همه چیز درست خواهد شد! کودک آنچه می‌بیند انجام می‌دهد نه آنچه می‌شنود. اگر قرار باشد از عضو کوچک جامعه انتظار داشته باشیم درست رفتار کند باید ما در نقش والدین یا مسوول مملکتی الگوی خوبی برایش باشیم وگرنه نمی‌توانیم آن عضو کوچک را مورد شماتت قرار دهیم. دو صد گفته چون نیم کردار نیست. خصوصا اینکه ما در جامعه اسلامی هستیم یعنی آیینی که حضرت محمد (ص) الگوی آن است. وقتی مادری به سراغش آمد و گفت: «از تو می‌خواهم به بچه من توصیه کنی خرما نخورد.» به او گفت: «امروز نمی‌توانم؛ چون نمی‌توانم او را از کاری نهی کنم که خودم آن را انجام داده‌ام. فردا بیا.» ملاحظه می‌کنید ما در این‌چنین آیین و سرمشقی باید شکل بگیریم که متاسفانه اعمال و رفتار بعضی از ما در منزل و بیرون از آن متفاوت است که نتیجه‌اش این می‌شود که می‌بینید.

دکتر فربد فدایی

روان‌پزشک

دانشیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی