نظریه دومینو و استراتژی ترضیه عراق

تنها زمینی غیر از فلسطین كه در جهان عرب در اشغال به سر می برد بلندی های جولا ن سوریه است و طبیعی است كه سوریه برای رهایی این قسمت از اشغال اسرائیل در تكاپوی تحقق سیاست زمین در برابر صلح برآید

در جهان عرب حس امتناع دیرپایی برای پذیرفتن ایران در كانون خانواده خود مشهود است كه نخستین نشانه‌های آن در اوایل انقلا‌ب و رد درخواست عضویت ایران در اتحادیه عرب نمود یافت. بر این مبنا موضعگیری ایران در قبال تحولا‌ت كشورهای عربی را دخالت یك كشور غیرعضو خانواده تلقی كرده و حتی در گامی فراتر از آن صحنه عرب را آوردگاه ایران و آمریكا معرفی كرده و با خلق گفتمان هلا‌ل شیعی سعی در معرفی ایران به عنوان تهدید صلح و امنیت منطقه دارند.

همسویی رویكرد جدید جهان عرب با استراتژی نوین آمریكا موسوم به <ترضیه خاطر عراق> جریانات سیاسی خاورمیانه را به سمت ایران سوق داده و در كنار توافق بر سر روند بعثی‌زدایی، بازنگری قانون اساسی عراق و تعبیه جایگاهی فراتر از كمیت و جمعیت برای سنی‌ها كه در بیانیه شرم‌الشیخ عینیت یافت درصدد انتقال بار ناامنی‌ها در عراق به سمت ایران هستند. این رویكرد جدید از تغییر مناسبات آمریكا و جهان عرب حكایت دارد، چنانكه رابطه انفعالی پس از ۱۱ سپتامبر، به رابطه حسنه بدل شده است. ‌

در نشست مجمع اقتصاد جهانی در اردن با واكنش كشورهای عربی به اظهارات متكی درباره طرح صلح عربی و نافرجامی ایران از كسب حمایت آنها از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای، شاخه‌های سیاست نوین اعراب هویدا شد. كشورهای عربی در حالی ‌كه فعالیت‌های هسته‌ای ایران را در زمره تهدیدات صلح و امنیت منطقه‌ای می‌دانند اما از دیگرسو به‌صورت دستجمعی تمایل خود برای همكاری با آمریكا جهت بهره‌گیری از برنامه هسته‌ای را آشكار كردند.

اعراب با طرح گسترده تمایل كشورهای منطقه به تكنولوژی هسته‌ای درصدد عینیت نظریه دومینو بودند كه بر مبنای آن در صورت دسترسی ایران به فناوری هسته‌ای، دیگر كشورهای منطقه نیز در این راه گام برداشته و آنگاه تشتت فراگیری حاكم می‌شود. با طرح نظریه دومینو، اروپا به لحاظ قرابت جغرافیایی با منطقه در مقایسه با آمریكا، روند موجود را حركت در راستای تهدید امنیت خود معرفی كرده و درصدد عكس‌العمل در برابر آن برخواهد آمد. ‌

همكاری آمریكا با جهان اعراب یك تبصره پیشگیرانه دارد و آن اینكه واشنگتن به موازات بسیج اعراب در مقابل ایران و نیز پیگیری استراتژی تهاجمی علیه تهران، درصدد پیگیری خط مشی تعدیلی برآمده و بر همین اساس درخواست گفت و گو با ایران در خصوص امنیت عراق را مطرح كرده است كه فرآیند اولیه آن می‌تواند در ادامه و یا عقب‌نشینی كاخ سفید از این تجربه تاثیرگذار باشد. ‌

بعد دیگر همكاری عربی- آمریكایی در منطقه، تحولا‌ت آتی عراق است كه به‌سان گرانیگاه سیاسی در منطقه ایفای نقش می‌كند. شیعیان عراق در فعل و انفعالا‌ت تغییر استراتژی آمریكا و بازنگری قانون اساسی عراق چاره‌ای جز همكاری با آمریكا ندارند. واقعیت آن است كه نزد شیعیان عراق تمایلا‌ت پان‌عربیستی قوی‌تر از گرایشات شیعه‌ایستی است.

حتی گروه‌های شیعه عراقی كه سابقه روابط حسنه با ایران را دارند از منافع عراق عربی در مقابل درخواست‌های همسایه غیر عرب خود نخواهند گذشت و در نهایت جانب رویكرهای عربی خود را خواهند گرفت. تجربه نشان می‌دهد كه دیدگاه‌های تاریخی و روانی هنوز بر جنبه‌های ایدئولوژیك و مذهبی غلبه دارد.

تاملی بر روابط شوروی با چین، چین با ویتنام و ویتنام با كامبوج علی‌رغم پایبندی به مرام ماركسیست- لنینیستی متاثر از سوابق تاریخی بود. باور بر این است كه با وجود نزدیكی ایران و عراق، در صورت بازگشت آرامش و امنیت به این كشور، شیعیان حتی با وجود حفظ اكثریت خود، ماه عسل كوتاهی با ایران خواهند داشت، چرا كه جوامع عرب در حال حاضر در تحولا‌ت منطقه‌ای و موضوع هسته‌ای كاملا‌ با استراتژی آمریكا همسو هستند و حتی احتمال همگامی آنان با اقدامات آتی آمریكا علیه ایران نیز بعید نیست.

در این بین روابط ایران و سوریه به عنوان متحد استراتژیك ایران در جهان عرب مورد تدقیق قرار می‌گیرد. نگاهی به پیشینه روابط تهران- دمشق نشان می‌دهد مخالفت سوریه با جنگ ایران و عراق حاكی از نگرانی آن از تغییر كانون توجهات جهانی از موضوع اسرائیل- به عنوان مشكل دیرین خود- به ایران بود. سوریه همانند دیگر اعضای اتحادیه عرب طرح صلح عربی به ابتكار ملك‌عبدا... پادشاه عربستان را پذیرفته و از سیاست زمین در برابر صلح حمایت كرده است؛ چنانكه در كنفرانس مادرید هم بر این سیاست صحه گذاشت.

تنها زمینی غیر از فلسطین كه در جهان عرب در اشغال به سر می‌برد بلندی‌های جولا‌ن سوریه است و طبیعی است كه سوریه برای رهایی این قسمت از اشغال اسرائیل در تكاپوی تحقق سیاست زمین در برابر صلح برآید.

از دیگر سو سوریه هم در نهایت در گزینش بین تصمیم‌های جهان عرب و ایران، جانب اعراب را می‌گیرد؛ چنانكه در زمان جنگ ایران و عراق، سوریه هم بیانیه‌های اتحادیه عرب را امضا كرده و حتی در خصوص موضع اتحادیه عرب درباره جزایر سه‌گانه ایرانی، از موضع اعراب پیروی می‌كند. حتی حمایت سوریه از حزب‌ا... لبنان هم جنبه تهاجمی در برابر روابطش با اسرائیل دارد و مشكل آن با اسرائیل ماهیت متفاوتی با مشكلا‌ت ایران و اسرائیل دارد. ‌

داوود هرمیداس باوند

استاد روابط بین‌الملل