پرورش و تربیت انسان در نگره قرآنی

بی گمان از مهم ترین اهداف آفرینش تربیت و پرورش است زیرا پروردگار رب به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی و در فرآیند زمانی پیچیده و رساندن آن به کمال است

بی گمان از مهم ترین اهداف آفرینش تربیت و پرورش است؛ زیرا پروردگار(رب) به معنای ایجاد چیزی به صورت تدریجی و در فرآیند زمانی پیچیده و رساندن آن به کمال است. ( مفردات قرآن راغب اصفهانی) بنابراین پرورش ( تربیت) که به معنای به فعلیت رساندن ایجادی استعدادهای درونی است، از اهداف آفرینش است؛ زیرا خداوند به عنوان پروردگار هستی این امر را مورد توجه قرار داده است تا با ایجاد و تصرفات تکوینی و ایجادی و نیز روش های تعلیمی و تشریعی هر کس و هر چیزی را به کمال خود برساند.

اگر از نگره جامعه شناختی و روان شناختی به مساله بنگریم و رویکردی بر پایه این دو دانش و رهیافت داشته باشیم ، می بایست ، تربیت و ربوبیت را در حوزه خاصی به کار بریم و از دامنه و گستره معنایی و مصداقی آن بکاهیم . به این معنا که صحت کاربرد واژه را تنها در اشیا و اموری بدانیم که قابلیت رشد و نمو داشته باشند ، چنان که راغب اصفهانی در مفردات بدان اشاره و به مصداقی چون فرزند و کشت و زراعت برای آن ذکر می کند. (همان) اما اگر از این رویکرد دست برداریم و به زبانی کلی تر به مساله بنگریم می توان گستره معنایی و مصداقی آن را چنان فراگیر و عام گرفت که ما سوی الله را در برگیرد. به این معنا که همه موجودات هستی از این قابلیت برخوردارند که تحت تربیت مستقیم و یا غیر مستقیم ربی قرار گرفته تا آنان را به سوی کمال برساند و در این راستا پرورش دهد. این گونه است که همه هستی تحت ربوبیت و پروردگاری خداوند قرار گرفته و خداوند در فرآیند آنان را به سوی فعلیت دادن قوا و استعدادها می راند و پرورش می دهد. این رویکرد در تعمیم را می توان رویکردی قرآنی و اصطلاح برخاسته از ایات قرآن دانست و بر قرآنی بودن این نگرش تاکید کرد.

اما آن چه در این نوشتار برای ما مهم است بررسی بخشی از این مساله است. بدین معنا که می خواهیم رویکرد قرآن را در مساله پرورش و تربیت انسان بدانیم. از این رو به همان معنای راغب اصفهانی بسنده می کنیم. در این صورت باید واژه را در مواردی به کاربرد که از ساختی خاص برخوردار بوده و عدم و ملکه باشد. به این معنا که تنها در موارد کاربرد واژه تصحیح می گردد که آن چیز قابلیت برخورداری از دو سوی سلبی و ایجابی را دارا باشد. همانند کاربرد واژه کوری که تنها در چیزهایی درست است که قابلیت بینایی را دارا باشد. از این رو به چیزهایی که قابلیت و استعداد بینایی را دارا نمی باشند، کور گفته نمی شود. انسان به عنوان موجودی که دارای رشد و بالندگی و نمو است از این قابلیت برخوردار است تا استعدادها و قوای نهفته را در یک فرآیند پرورشی و تربیتی به کمال برساند.

از این رو کاربرد واژه پرورش و تربیت در حق انسان درست و صحیح است. پرسش این نوشتار این است که اگر امکان ذاتی برای انسان است تا پرورش یابد و در تحت تربیت بتواند به کمالات لایق خود برسد و استعدادهای نهفته خود را به صورت ایجادی به فعلیت رساند، قرآنی چه روش های تربیتی را مفید می داند ؟ و به نظر قرآن عوامل تربیت و یا آسیب های آن کدام است؟ برای پاسخ گویی به این پرسش ها به سراغ آیات قرآن می رویم تا دریابیم که قرآن چگونه روش های تربیتی و عوامل آن را شناسایی و در حوزه آسیب شناسی تربیتی به کدام عوامل و موانع اشاره می کند. منشا تربیت و مقام ربوبیت محمدی (ص) در نگره قرآنی خداوند ، منشا تربیت انسان و همه موجودات هستی است. او پروردگاری است که هر موجودی را در یک فرآیند به کمال لایق خود می رساند.

برای هر موجودی با توجه به شرایط و نیازهایش ربوبیت و پروردگاری است. به این معنا که خداوند بر هر موجودی با توجه به استعداد و ظرفیت هایش تجلی می کند و با همان اسم خاص و یا اسمایی خاصی او را تربیت می کند و پرورش می دهد. انسان کاملی چون پیامبر اعظم (ص) که مظهر اسم جامع الله است در مقام مظهریت از ربوبیت اسم الله برخوردار می باشد. از این روست که آن حضرت (ص) عبدالله و عبده است و خداوند به تمام اسمای حسنای الهی بر او تجلی می کند و به همه اسما ربوبیت و پروردگاری او را به عهده می گیرد. بنابراین اگر هرکسی بخواهد به لقای رب العالمین برسد می بایست از رب محمدی (ص) که رب العالمین و رب مطلق است بهره گیرد. این گونه است که الی ربک المنتهی ( ) و الی ربک الرجعی () منتها و نهایت ربوبیت همان ربوبیت محمدی است چنان که بازگشت همه به ربوبیت محمدی است . این رب کامل است که مراد و مقصود همگی است و اگر هر کسی چه از پیامبران اولوالعزم پیشین و یا هر انسان دیگری بخواهد به کمال برسد ناچار است که از رب محمدی بگذرد و از صراط مستقیم محمدی عبور نماید. از این روست که اگر کسی بخواهد محبوب خداوند قرار گیرد باید نخست محبوب پیامبر باشد و از او پیروی و اطاعت کند و بر دین اسلام محمدی باشد: واتبعونی یحببکم الله () از من پیروی کنید تا محبوب خداوند گردید. بدون پیروی حبی از رسول اعظم برای هیچ کسی و چیزی از موجودات عالم این امکان فراهم نیست تا به رب العالمین و محبوبیت او برسد. این گونه است که رب محمدی رب العالمین و پروردگار جهانیان است و پیامبر اکرم (ص) پرورش دهنده همه موجودات هستی است. هر موجودی اگر بخواهد به کمال لایق خود برسد می بایست از مقام حبی محمدی بگذرد و دل او را به پیروی و اطاعت به دست آورد که اطاعت او عین اطاعت خداوند است: اطعیوا الله و اطیعوا الرسول ().

بنابراین دانسته شد که خداوند منشا تربیت و عامل اصلی و مستقیم تربیت و پرورش همه چیز و همه کس است و هم چنین معلوم شد که رب پیامبر (ص) پروردگار جهانیان است و هر کس اگر بخواهد به مقام لایق خود رسد و به کمال دست یابد می بایست از رب محمدی (ص) برخوردار گردد و از نیز به اطاعت و پیروی از شریعت و صراط مستقیم و دین اسلام است. چنان که هر پیامبر و یا موجودی پیشین و پسینی از نور ولایت آن حضرت برخوردار شده و به کمال خود رسیدند . بنابراین به طور غیر مستقیم این انسان کامل است که ربوبیت همگان را به ولایت الهی محمدی به عهده گرفته است. بدون آن حضرت هیچ کس و هیچ چیز به کمال لایق خود نخواهد رسید. از این روست که او مربی و پرورش دهنده کل است. روش های تربیتی قرآن برای رسیدن به کمال روش های تربیتی را به مربیان پرورشی انسانی آموخته است که با عمل به آن می توان امید آن داشت تا نسل آینده بتواند استعدادها و توانمندی ها نهفته را آشکار سازد.

در این جا به مهم ترین روش های قرآنی اشاره می شود:

یکی از مهم ترین روش های در مساله پرورش و تربیت ، آسان گیری است. انسان به طور طبیعی در آغاز از هر چیز سخت و دشوار گریزان است. همین مساله موجب می شود تا از امر بگریزد و اشتیاق و علاقه ای به یادگیری و یا عمل به آن نداشته باشد. بسیار دیده شده است که با مواجه شدن از چیزی به وحشت افتاده و از آن بیزار و گریزان شویم. از این رو مناسب است تا در یک فرآیند و با آسان و کوچک کردن آن ، زمینه را برای ایجاد علاقه و اشتیاق و عمل فراهم آورد.

خلیل منصوری

---