عملكرد سازمان ملل متحد در جنگ تحمیلی

مقاله حاضر در پی طرح جزئیات مواضع سه ركن مهم سازمان ملل متحد در قبال جنگ عراق علیه ایران است اطلاع از این جزئیات, تحلیل صحیح تری را درباره چرایی اتخاذ مواضعی ناعادلانه از سوی اركان سازمان ملل متحد در جنگ هشت ساله ایران و عراق جنگ اول خلیج فارس , و نیز, جنگ دوم خلیج فارس به دست می دهد

همواره سخن از برخوردِ ناعادلانه شورای امنیت، دبیر كل (دبیرخانه) و مجمع عمومی سازمان ملل متحد در فرآیند جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‏رود، اما جزئیات این برخورد، كمتر مطرح شده است. از این رو، مقاله حاضر در پی طرح جزئیات مواضع سه ركن مهم سازمان ملل متحد در قبال جنگ عراق علیه ایران است. اطلاع از این جزئیات، تحلیل صحیح‏تری را درباره چرایی اتخاذ مواضعی ناعادلانه از سوی اركان سازمان ملل متحد در جنگ هشت ساله ایران و عراق (جنگ اول خلیج فارس)، و نیز، جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به كویت و حمله آمریكا و متحدانش به عراق) به دست می‏دهد. سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلی‏اش؛ یعنی محفوظ داشتن نسلهای آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بین‏المللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.(۲) با نگاهی به مجموعه فعالیتهای سازمان ملل كه در این رابطه به عمل آورده است، به وضوح آشكار می‏شود كه شورای امنیت، دبیر كل(۳) و مجمع عمومی، تلاشهای زیادی مبذول داشتند.(۴) اگرچه تلاشهای این سه ركن سازمان ملل متحد، جدا از هم اتخاذ می‏شد، ولی به علت پیوندهای تشكیلاتی و یكسان‏بودن شرایط حاكم بر سه ركن، تفاوت چندانی در سیاستهای آنها دیده نمی‏شود. همچنین، این فعالیتها با تأثیر از شرایط موجود منطقه‏ای و جهانی، از فراز و نشیبهای فراوانی برخوردار بود.(۵) ولی در هر صورت، زمینه‏های پذیرش قطعنامه از سوی دو دولت عراق و ایران، پس از هشت سال جنگ را فراهم آورد. اینك مهمترین فعالیتهای این سه ركن سازمان ملل را مورد برررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‏دهیم:

الف) شورای امنیت سازمان ملل متحد و جنگ عراق علیه ایران

شورای امنیت سازمان ملل متحد، یك روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ، با صدور بیانیه ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ ( ۱ مهر ۱۳۵۹) به انجام رسانید و ۵ روز بعد از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر كرد.(۶) این روند با صدور هشت قطعنامه و بیش از ۱۵ بیانیه دیگر ادامه یافت. عمده این قطعنامه‏ها و بیانیه‏ها، صرفا جنبه توصیه داشت،(۷) ولی قطعنامه ۵۹۸ یك استثنا در این مورد است؛ زیرا این قطعنامه، یك تصمیم با پیشنهادهای اجرایی برای پایان دادن به جنگ ۲۸۸۷ روزه عراق علیه ایران به شمار می‏رود. جزئیات مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در طول جنگ تحمیلی به این شرح است:

۱ـ در پی درخواست مكتوب ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ (۱ مهر ۱۳۵۹) دبیر كل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع‏گیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان بیانیه اعلام می‏دارد و طی آن، نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخورد(۸) ابراز داشته و از طرفین خواست از هرگونه اقدامی كه منجر به وخیم‏تر شدن اوضاع می‏شود، خودداری نمایند و... اختلافات خود را از طریق راه‏های مسالمت‏آمیز حل و فصل كنند. همچنین از پیشنهاد و به كارگیری «مساعی جمیله»(۹) كه از سوی دبیر كل برای پایان دادن به جنگ مطرح شده، حمایت كرد.(۱۰)

شورای امنیت به دنبال تقاضای ۲۵ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳ مهر ۱۳۵۹ ) دبیر كل، در ۲۶ و ۲۸ سپتامبر (۴ و ۶ مهر)تشكیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آرا و در جلسه شماره ۲۲۴۸، تحت عنوان قطعنامه ۴۷۹ به تصویب رساند. این قطعنامه دارای ۵ ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان وضعیت میان ایران و عراق، مورد بررسی قرار داد. در این قطعنامه، ضمن یادآوری تعهد كشورهای عضو به حل و فصل مسالمت‏آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و مسؤولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین‏المللی و با ابراز تأسف عمیق از وضعیت رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست كه از به كار بردن بیشتر زور خودداری نموده و اختلاف خود را از طریق مسالمت‏آمیز حل نماید و نیز، از هر گونه پیشنهاد مناسبی كه می‏تواند منجر به صلح شود، استقبال كنند. همچنین از عموم كشورها تقاضا كرد كه از هرگونه اقدامی كه منجر به تشدید منازعه می‏شود، بپرهیزند. در ضمن، از كوششهای دبیر كل و مجددا از پیشنهادش در مورد به كارگیری «مساعی جمیله» برای حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانی كرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت ۴۸ ساعت به شورای امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رییس تونسی شورای امنیت،(۱۱) منازعه بین ایران و عراق را یك تهدید واقعی برای صلح و امنیت بین‏المللی قلمداد نمود.(۱۲) در فاصله ۱۵ تا ۲۹ اكتبر ۱۹۸۰ (۲۲ مهر تا ۱۶ آبان ۱۳۵۹) شورای امنیت ۵ جلسه دیگر در مورد جنگ تشكیل داد كه هیچ‏یك منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه‏ای نگردید. در جلسه ۱۵ اكتبر، "سعدون حمادی" وزیر امور خارجه عراق و در جلسه ۱۷ اكتبر، محمدعلی رجایی، نخست وزیر وقت ایران(۱۳)، به تفصیل، نقطه نظرات دولتهای خویش در مورد ریشه‏های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند.(۱۴) سرانجام، شورای امنیت پس از بررسی‏های لازم در ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹) بیانیه‏ای صادر كرد و از تلاشهای دبیر كل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده‏ای جهت مذاكره با دو دولت ایران و عراق حمایت كرد(۱۵) و از دبیر كل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد، به اطلاع شورای امنیت برساند.

۲ـ شورای امنیت، پس از صدور بیانیه ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹) در یك سكوت سنگین فرو رفت تا سرانجام پس از ۲۱ ماه و ۱۵ روز، یعنی در ۱۲ ژوئن ۱۹۸۲ (۲۱ تیر ۱۳۶۱) در جلسه ۲۳۸۳ خود، قطعنامه ۵۱۴ را درباره جنگ صادر كرد.(۱۶) جلسه شورا به خواست كشور اردن و حمایت آمریكا تشكیل گردید(۱۷) و به اتفاق آرا، قطعنامه مزبور را به تصویب رساند. در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانی از ادامه وضعیت میان ایران و عراق،(۱۸) خسارات مادی و معنوی ناشی از آن، و تهدیدی را كه متوجه صلح كرده، یاد نموده است. از نكات جدیدی كه در این قطعنامه آمده است، می‏توان به یادآوری قطعنامه ۴۷۹ و بیانیه ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹ ) شورا و توجه به كوششهای میانجی‏گری دبیر كل، جنبش عدم تعهد و سازمان كنفرانس اسلامی اشاره كرد و نیز خواستار آتش بس و خاتمه فوری كلیه عملیات نظامی، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‏المللی، هماهنگی بین كوششهای میانجی‏گری تحت نظارت دبیر كل برای حصول به یك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متكی به اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بین‏المللی(۱۹) قابل قبول برای طرفین و پرهیز كلیه كشورها از اقدامات تشدید كننده منازعه گردید و تصمیم خود مبنی بر اعزام گروهی از ناظران سازمان ملل متحد برای تأیید، تحكیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها را اعلام كرد. در ۱۵ ژوئیه ۱۹۸۲ (۲۴ تیر ۱۳۶۱) رئیس شورای امنیت به نمایندگی از اعضا، بیانیه‏ای را منتشر ساخت و در آن، نگرانی شورای امنیت از عدم اجرای قطعنامه ۵۱۴ را مطرح كرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت‏آمیز منازعه ایران و عراق شد. این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت. متعاقب آن و بر اساس تقاضای مورخ ۱ اكتبر ۱۹۸۲ (۹ مهر ۱۳۶۱) نماینده عراق در سازمان ملل متحد، شورای امنیت تشكیل جلسه داد(۲۰) و قطعنامه ۵۲۲ را در جلسه ۲۳۹۹، كه در ۴ اكتبر ۱۹۸۲ (۱۲ مهر ۱۳۶۱ ) برگزار شد، به اتفاق آرا به تصویب رساند. در این قطعنامه همانند قطعنامه‏ها و بیانیه‏های قبلی، ابتدا به ابراز تأسف از ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانی و تهدیدی را كه این مناقشه متوجه صلح و امنیت بین‏المللی كرده و نیز، به تأیید و تأكید بر قطعنامه‏ها و بیانیه‏های گذشته و گزارش ۱۵ جولای ۱۹۸۲ (۲۴ تیر ۱۳۶۱)(۲۱) پرداخت. آن گاه، خواستار آتش بس فوری و خاتمه عملیات جنگی و بازگشت نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین‏المللی گردید و به صورت تلویحی از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر؛ یعنی ایران خواست كه به اقدام مشابه دست زند.(۲۲) به علاوه، شورا كه بر اجرای بدون تأخیر تصمیم خویش مبنی بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه كوشش‏های میانجی‏گرانه تأكید ورزید، مجددا از كشورها خواست از اقداماتی كه باعث طولانی شدن جنگ می‏شود، پرهیز نمایند و زمینه تسهیل اجرای قطعنامه را فراهم آورند. نیز، از دبیر كل تقاضا كرد كه ظرف مدت ۷۲ ساعت، گزارش خود را در اجرای این قطعنامه تسلیم شورا كند.

---