تجارت الکترونیکی در ایران

جهان توسعه یافته با بهره گیری از فناوری های نوین به سطح جدید و غیر قابل تصوری از پویایی و تغییرپذیری دست یافته است ایده پردازان و كارآفرینان, بازارهای جدیدی را خلق می كنند, شركت های بزرگ و پرسابقه در حال تغییر مداوم و بازآفرینی خود با ایجاد رویكردهای جدید در نوآوری, تولید, بازاریابی و فروش می باشند مصرف كنندگان, روش های جدیدی را برای تعامل با شركت ها و تأمین كنندگان یافته اند دولت ها با استفاده از این فناوری ها در حال بازآفرینی ساختار خود, ارایه ی تعریف جدید از نقش و وظیفه ی خویش و تغییر در روش های انجام این وظایف هستند

جهان توسعه‌یافته با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به سطح جدید و غیر قابل تصوری از پویایی و تغییرپذیری دست یافته است. ایده‌پردازان و كارآفرینان، بازارهای جدیدی را خلق می‌كنند، شركت‌های بزرگ و پرسابقه در حال تغییر مداوم و بازآفرینی خود با ایجاد رویكردهای جدید در نوآوری، تولید، بازاریابی و فروش می‌باشند. مصرف‌كنندگان، روش‌های جدیدی را برای تعامل با شركت‌ها و تأمین‌كنندگان یافته‌اند. دولت‌ها با استفاده از این فناوری‌ها در حال بازآفرینی ساختار خود، ارایه‌ی تعریف جدید از نقش و وظیفه‌ی خویش و تغییر در روش‌های انجام این وظایف هستند. مجموعه این فعالیت‌ها هم در داخل جغرافیای سیاسی اقتصادی كشورها و هم در ابعاد بین‌المللی و فرا ملی در حال گسترش روزافزون می‌باشند. سیاستمداران و مدیران ارشد كشورهای در حال توسعه، موج این تغییرات را شاهد بوده و سنگینی بار اضطرار و ضرورت هماهنگی با این موج را بردوش خود احساس می‌كنند. سؤالات ساده، ولی بسیار مهمی باید پاسخ داده شود. آیا صرفه و صلاح ناشی از توسعه‌ی تجارت الكترونیكی واقعی است؟ چه باید كرد تا كشور از فرصت‌های نوین به وجود آمده، بیش‌ترین مزایا را كسب كند؟ آیا همه‌ی اقشار ملت از این تغییرات منتفع خواهند بود؟ هزینه و خسارت ناشی از تأخیر در این زمینه چه خواهدبود؟

با توجه به تجربیات دیگران و مطالعات حاصل شده، مسلم است كه كاربری فناوری اطلاعات و اینترنت برای بسط تجارت الكترونیكی و همچنین مهندسی مجدد فعالیت‌ها، كه از تبعات اجتناب‌ناپذیر استفاده از این روش‌ها و محصولات هستند، منجر به افزایش بهره‌وری از منابع و تسریع در رشد اقتصادی و توسعه‌ی پایدار می‌شود. تأثیرات شبكه‌ای شدن اقتصاد و اجتماع، تنظیم بهتر روابط بازار و عرضه‌ی مناسب‌تر محصولات و خدمات را موجب خواهد شد. این امر به نوبه‌ی خود از طریق افزایش تنوع محصولات و تأمین نیازهای گوناگون مصرف‌كنندگان به گسترش اقتصاد و رونق بازار تولید و مصرف خواهد انجامید. تأثیرات اقتصاد شبكه‌ای و مزایای رونق بازارهای متنوع تنها به كشورهای پیشرو صنعتی محدود نشده و بسیاری از كشورهای در حال توسعه نیز با بهره‌گیری از فناوری ارتباطات و اطلاعات از این فرصت‌ها سود جسته‌اند.

تجارت الكترونیكی به عنوان یكی از مهم‌ترین و ارزش‌افزاترین كاربردهای فناوری ارتباطات و اطلاعات، نقش ویژه‌ای را در حركت كشورهای مختلف به سمت اقتصاد شبكه‌ای ایفا كرده است. گرچه تجارت الكترونیكی عموماً در حوزه‌ی بازرگانی و تجارت و به منظور داد و ستد كالا و خدمات شناخته شده است و تراكنش‌های مالی جزء لاینفك آن محسوب می‌شود، اثرات حاشیه‌ای و سرریز آن، تأثیر مستقیمی بر سایر حوزه‌ها از جمله حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع به دنبال خواهد داشت. گسترش روز افزون تجارت الكترونیكی، چه در اقتصادهای ملی و چه در ابعاد بین‌المللی به حدی است كه چنان‌چه در آینده‌ی نزدیك پسوند الكترونیكی از تجارت و حرف e از عبارت e-Commerce حذف شود، دور از انتظار نخواهد بود؛ زیرا در آن زمان دیگر به جز روش الكترونیكی، انتخابی برای تراكنش‌های مالی باقی نخواهد ماند.

تجارت الكترونیكی از سه طریق موجب تحول و نوآوری در بازار و تعاملات سنتی آن می‌شود. نوآوری در فرآیند و چرخه‌ی كار مهم‌ترینِ این تغییرات است. تسهیل فرآیندهای تجاری، افزایش اثربخشی و بهره‌وری آن‌ها، كاهش هزینه‌ها و یا اصولاً تغییرات بنیادین در نحوه‌ی تعامل عوامل بازار با یك‌دیگر از این نوع می‌باشند. نوآوری در محصول از دیگر ابعاد مهم تجارت الكترونیكی است كه به معنی ایجاد و یا تسهیل در ارایه‌ی محصولات و خدمات جدیدی است كه قبلاً به روش‌های سنتی امكان‌پذیر نبوده است. نوآوری در بازار در نتیجه‌ی خلق فرصت‌های جدیدی است كه به دلیل كاهش اثر فاصله‌ی زمانی، مكانی و وجود امكان مبادله‌ی سریع و ایمن اطلاعات حاصل شده است؛ بازارهای جدیدی كه به دلیل عدم امكان تراكنش‌های مالی مناسب و یا هزینه‌های بسیار بالای مدیریتی و اجرایی قبلاً متصور نبودند.

تجارت الكترونیكی همراه با نوآوری‌های مذكور، نیازمند الزاماتی برای گسترش كاربری آن نیز می‌باشد. اولینِ این پیش‌نیازها، دست‌رسی مناسب به شبكه‌های ارتباطی ملی و جهانی است كه زیربنای بازارهای اینترنتی می‌باشند. این زیربنا با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و خدمات مرتبط با آن‌ها امكان‌پذیر شده است. شبكه‌های ارتباطی تلفن، دیتا و شبكه‌های كابلی، تجهیزات رایانه‌ای و دستگاههای ارتباطی، مؤسسات رسا برای تأمین دست‌رسی عموم به اینترنت و بازار رقابت‌آمیز مخابراتی، همگی زیرمجموعه‌های دست‌رسی مناسب می‌باشند. دومین بخش از الزامات تجارت الكترونیكی، زیرساخت‌های خدماتی و پشتیبانی برای تحقق بازرگانی در محیط اینترنت است. این زیرساخت‌ها برای تغییر فرآیندها از بازار سنتی به بازارهای نوین، ضرورت یافته و خصوصاً شامل روش‌ها و سیستم‌های پرداخت، نظیر شبكه‌های بین بانكی، كارت‌های اعتباری، كارت‌های هوشمند، كارت پول و همچنین روش‌ها و سیستم‌های توزیع و لجستیك نظیر اصلاح گمركات و پست می‌باشند. زیرساخت‌های خدماتی مذكور نیازمند سیاست‌گذاری‌های حمایتی مناسب از جمله فراهم‌بودن شرایط عادلانه و رقابتی و تشویق سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی می‌باشند. شرایطی كه شكوفایی فعالیت‌های اقتصادی و فراهم شدن بستری متعادل و قابل اطمینان از منظر اقتصاد كلان به صورت لازم و ملزوم در آن مورد توجه قرار گیرند. سومین گروه اصلی از الزامات تجارت الكترونیكی، به وجودآمدن بازارهای منعطف، پویا و رقابتی است كه با بهره‌گیری از قوانین و مقررات دقیق و كامل مورد نظارت و حمایت قرار می‌گیرند. قوانین و مقرراتی كه مدیریت ارتباطات، وظایف و اختیارات همه‌ی بازیگران این صحنه جدید را تنظیم كنند. این مدیریت شامل تعریف استانداردهای فنی، قوانین موردنیاز برای تجارت در محیط جدید، استانداردهای نوین حسابرسی، قوانین كار و نظایر آن‌ها می‌باشد.

توسعه‌ی تجارت الكترونیكی در ایران همراه با فراز و نشیب‌های فراوان قبلی، به عنوان یكی از برنامه‌های راهبردی برنامه‌ی تكفا مورد توجه جدی قرار گرفته و بخش‌های مختلف كشور برای فراهم كردن الزامات مذكور، فعالیت‌های مختلفی را آغاز كرده یا به انجام رسانیده‌اند. آخرین این دستاوردها تصویب قانون تجارت الكترونیكی در مجلس شورای اسلامی است كه با همت و اراده‌ی مراجع مختلفی از جمله وزارت بازرگانی، مجلس محترم شورای اسلامی، كمیسیون محترم صنایع و معادن مجلس، دبیرخانه‌ی شورای عالی اطلاع‌رسانی و دستگاه‌های اجرایی مختلف كشور* تهیه و ارایه شده است. قانون مذكور كه با فرآیندی فشرده، مراحل تهیه، اصلاح، تدوین و تصویب را پشت‌سرگذاشت، سرآغاز فصل جدیدی برای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی كشور است. این امر به جهت جامعیت این قانون و نگرش فرابخشی آن به نحوی است كه تنها دربرگیرنده‌ی بخش بازرگانی و اقتصادی نبوده است؛ بلكه با توجه به محتوای این قانون، كلیه‌ی بخش‌های دیگر نیز از آن متأثر خواهند شد. بنابراین قانون مذكور می‌تواند در تحول و بازآفرینی فرآیندها به عنوان جامع‌ترین و كامل‌ترین قانون تعاملات الكترونیكی، نقش مؤثری را ایفا كند. قانون فوق در برگیرنده‌ی تعدادی آیین‌نامه‌ی اجرایی و قوانین مكمل است كه در متن همین قانون، دستگاه‌های اجرایی مسؤول تهیه و ارایه آن‌ها مشخص و لذا وظایف سنگین و تعریف شده‌ای بر عهده‌ی این دستگاه‌ها خصوصاً وزارت بازرگانی برای عملیاتی‌كردن این قانون پس از تأیید، توسط شورای محترم نگهبان تعیین شده است.

یكی دیگر از مهم‌ترین الزامات ذكر شده، هماهنگ‌شدن نظام پولی و بانكی كشور برای تحولات ذكر شده و از همه مهمتر برقراری شبكه‌ی بین بانكی و پول الكترونیكی است. این امر نیازمند یك برنامه‌ی جدی و كاملاً ملی است و در جای خود نیاز به تمركز و توجه جدی مجله‌ی تكفا برای شفاف‌سازی وضعیت موجود، فعالیت‌های در حال انجام و خروجی‌های مورد انتظار از سیستم بانكی و پولی كشور می‌باشد.آن‌چه در اجرایی شدن و پیاده‌سازی تجارت الكترونیكی، بسیار حیاتی و كلیدی است، نیاز به هماهنگی و همكاری بخش‌های مختلف كشور به عنوان زیرمجموعه‌های اصلی آن می‌باشد. تجارت الكترونیكی مسلماً یك فرآیند فرابخشی و گسترده است كه تأثیرات شبكه‌ای آن در اجرا می‌تواند به عنوان یك عامل بازدارنده، مشكل‌آفرین باشد. عدم همكاری یك بخش یا دستگاه اجرایی، بطور مستقیم در عدم كارایی و ثمربخشی فعالیت‌های صورت پذیرفته در بخش‌ها و دستگاه‌های اجرایی دیگر مؤثر خواهد بود. همان‌گونه كه خاصیت شبكه‌ای تجارت الكترونیكی در مقایسه با فرآیندهای تجاری سنتی باعث بهره‌وری و سودآوری مضاعف است، این خاصیت تهدیدهای ویژه‌ای را نیز به جهت وابستگی اجرایی شدن آن‌ها به همكاری و تعامل بین بخش‌ها در مقابل قرار خواهد داد. به همین دلیل، امید است كه دستگاه‌های اجرایی كشور و سایر ذی‌نفعان با درك فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌رو، تجارت الكترونیكی را به عنوان یك نمونه‌ی موفق و پیشرو در توسعه و كاربری فناوری ارتباطات و اطلاعات تبدیل كنند.

● سوتیترها:

آیا صرفه و صلاح ناشی از توسعه‌ی تجارت الكترونیكی واقعی است؟ چه باید كرد تا كشور از فرصت‌های نوین به وجود آمده، بیش‌ترین مزایا را كسب كند؟ آیا همه‌ی اقشار ملت از این تغییرات منتفع خواهند بود؟ هزینه و خسارت ناشی از تأخیر در این زمینه چه خواهدبود؟

با توجه به تجربیات دیگران و مطالعات حاصل شده، مسلم است كه كاربری فناوری اطلاعات و اینترنت برای بسط تجارت الكترونیكی و همچنین مهندسی مجدد فعالیت‌ها، كه از تبعات اجتناب‌ناپذیر استفاده از این روش‌ها و محصولات هستند، منجر به افزایش بهره‌وری از منابع و تسریع در رشد اقتصادی و توسعه‌ی پایدار می‌شود. تجارت الكترونیكی از سه طریق موجب تحول و نوآوری در بازار و تعاملات سنتی آن می‌شود: نوآوری در فرآیند، نوآوری در محصول و نوآوری در بازار. تجارت الكترونیكی همراه با این نوآوری‌ها، نیازمند الزاماتی برای گسترش كاربری نیز می‌باشد كه اولینِ این پیش‌نیازها، دست‌رسی مناسب به شبكه‌های ملی و جهانی است. توسعه‌ی تجارت الكترونیكی در ایران همراه با فراز و نشیب‌های فراوان قبلی، به عنوان یكی از برنامه‌های راهبردی برنامه‌ی تكفا مورد توجه جدی قرار گرفته و بخش‌های مختلف كشور برای فراهم كردن الزامات مذكور، فعالیت‌های مختلفی را آغاز كرده یا به انجام رسانیده‌اند. آخرین این دستاوردها تصویب قانون تجارت الكترونیكی در مجلس شورای اسلامی است.

یكی دیگر از مهم‌ترین الزامات ذكر شده، هماهنگ‌شدن نظام پولی و بانكی كشور برای تحولات ذكر شده و از همه مهمتر برقراری شبكه‌ی بین بانكی و پول الكترونیكی است. این امر نیازمند یك برنامه‌ی جدی و كاملاً ملی است و در جای خود نیاز به تمركز و توجه جدی مجله‌ی تكفا برای شفاف‌سازی وضعیت موجود، فعالیت‌های در حال انجام و خروجی‌های مورد انتظار از سیستم بانكی و پولی كشور می‌باشد.

در جلسات متعدد و طولانی كمیسیون بررسی‌كننده‌ی طرح قانون تجارت الكترونیكی در دبیرخانه‌ی شورای عالی اطلاع‌رسانی، نمایندگان بسیاری، از دستگاه‌های اجرایی بسیاری از جمله وزارت‌خانه‌های بازرگانی، پست و تلگراف و تلفن، علوم تحقیقات و فناوری، دادگستری، بانك مركزی، گمرك جمهوری اسلامی، سازمان مناطق آزاد، ایران‌گردی و جهان‌گردی، سازمان بورس و اوراق بهادار، مركز تحقیقات مخابرات، كانون كارشناسان رسمی دادگستری و برخی از صاحب‌نظران حقوقی حضور داشتند.