در جستجوی هویت مشترک اروپایی

نگاهی به کتاب روح اروپا نوشته فوریو چروتی

«‌اکنون بایسته است که ما به اروپا روح بخشیم»

ژاک دلور- رئیس پیشین کمیسیون اتحادیه اروپا

نقل قول بالا از ژاک دلور به خوبی نشان دهنده فهم درست سیاستمداران اروپایی از این واقعیت است که استمرار روند پیشرفت همگرایی اتحادیه نیازمند دست یابی آن به یک مشی سیاسی مشترک است و اتخاذ یک مشی سیاسی مشترک بی‌تردید در گرو دستیابی اتحادیه به یک هویت واحد اروپایی است. درک این ضرورت فوریو چروتی نویسنده کتاب «روح اروپا» را بر آن داشته است، تا در این کتاب ضمن اشاره به ضرورتی که اتحادیه اروپا را ناگزیر از دست یابی به هویت مشترک می‌سازد، به تبیین چالش‌های پیش‌روی اتحادیه در این مسیر و اقداماتی که اتحادیه می‌باید در راستای نیل به این هدف انجام دهد‌، بپردازد.

دلور در ابتدا به دستاوردهای اتحادیه اروپا بویژه دستاوردهای اقتصادی این اتحادیه اشاره می‌کند و می‌گوید: وحدتی که با اعلامیه شومان (در مورد تشکیل جامعه ذغال و فولاد اروپا) در سال ۱۹۵۱ کلید خورد، پس از گذشت نزدیک به ۶ دهه و پشت سر گذاردن فراز‌و‌نشیب‌های بسیار امروز به اتحادیه‌ای بسیار قدرتمند و تاثیر گذار به خصوص در حوزه اقتصادی بدل شده و بی‌گمان کامل‌ترین نمونه همگرایی منطقه ای در طول تاریخ است. در ادامه او به این واقعیت می‌پردازد که در دنیایی که در آن مولفه‌های قدرت به سمت همگونی هر چه بیشتر حرکت می‌کنند، تکیه صرف بر قدرت اقتصادی نمی‌تواند تضمین‌کننده موقعیت ممتاز اتحادیه باشد. در توضیح این استدلال دلور می‌گوید دنیای امروز دیگر دنیای دهه‌های ۵۰ و ۶۰ نیست که بتوان قدرت اقتصادی را از قدرت سیاسی و نظامی‌تفکیک کرد و به دنبال آن بازیگری در چنین دنیایی ظرفیت‌های متفاوتی را می‌طلبد و قدرتمندی در گذشته لزوماً ضامن قدرتمندی در آینده نخواهد بود.

در اینجا دلور پرسشی کلیدی را مطرح می‌کند و آن این است که چگونه با وجود ملتهایی با منافع، آرا و دیدگاه‌های مختلف اتحادیه می‌تواند به وحدت سیاسی دست یابد؟ در پاسخ این پرسش دلور به این نکته اشاره می‌کند که آنچه پشتیبانی قاطع مردمی‌را برای مشی سیاسی مشترک اروپایی تامین می‌کند، همگام شدن ذهنیت شهروندان اروپایی با ایده اروپای واحد است. به بیان دیگر، اروپا زمانی می‌تواند صدایی واحد باشد که قبل از آن به یک هویت واحد مورد پذیرش شهروندان اروپایی دست یافته باشد .

در اینجا دلور پرسشی دیگر را مطرح می‌کند و آن این است که آیا اتحادیه اروپای فعلی پتانسیل دستیابی به چنین هدفی را دارد ؟ از نگاه او پاسخ به این پرسش منفی است، چرا که ساختار اتحادیه اروپا و شکل نهادهای آن برای موفقیت در دنیایی نخبه محور طراحی شده است، دنیایی غیردموکراتیک که در آن نخبگان، کم توجه اگر نگوییم بی‌توجه به خواست‌های مردم ایده‌های خویش را به پیش می‌برند. به باور او چنین ساختاری شاید بتواند در حوزه‌ای چون اقتصاد و آن هم برای مدت زمانی مشخص به موفقیت‌هایی دست یابد ( کما این که اتحادیه در این زمینه بسیار موفق عمل کرده است.) اما بی تردید تداوم این موفقیت و دستیابی به موفقیت‌های جدید به خصوص در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی و بویژه در دنیایی که در آن ذهنیت‌ها هر روز بیش از پیش اهمیت می‌یابند از عهده ساختاری غیر‌دموکراتیک، غیر مسوول و غیر پاسخگو خارج است .با توجه به این استدلال دلور در کتاب خود اولین گام در راه رسیدن به یک هویت اروپایی واحد و به تبع آن وحدت سیاسی را انجام اصلاحات در ساختار نهادهای اروپایی و فراهم کردن فضایی بیشتربرای دخالت و ایفای نقش شهروندان در تصمیم گیری‌ها می‌داند .او معتقد است در صورت تحقق چنین امری می‌توان شاهد شکل‌گیری یک گفتمان دموکراتیک درباره اصول ارزش‌ها و سیاست‌های بنیادینی که سازنده اصلی هسته هویت مشترک هستند در سرتاسر اروپا بود .

در حقیقت، به بیان دلور اگر نهادهای اتحادیه به گونه ای طراحی شوند که در روح و ذهن شهروندان جای گیرند می‌توانند به عنوان پلی میان هویت ملی و اروپایی عمل کنند. نکته دیگری که او در کتاب به آن اشاره می‌کند این است که صحبت از وحدت سیاسی و هویت واحد اروپایی هرگز به معنای نفی تفاوتهای فرهنگی و هویتی در اتحادیه نبوده و نیست بلکه اتحادیه زمانی می‌تواند به هویت واحد دست یابد که اصل کثرت معطوف به وحدت ونه یکسان‌سازی را مبنای فعالیت خود قرار دهد. با توجه به مجموعه مباحث مطرح شده دلور در بخش پایانی کتاب روح اروپا اینگونه نتیجه می‌گیرد که امروزه و در عصر جهانی شدن دست یابی به هویتی واحد یک ضرورت غیرقابل انکار برای اتحادیه به شمار می‌آید و تنها در صورت برخورداری از چنین هویتی است که اتحادیه می‌تواند به عنوان یک موجودیت سیاسی مستقل در عرصه روابط بین‌الملل به ایفای نقش بپردازد .در ادامه او به این موضوع می‌پردازد که اتحادیه تنها در صورتی می‌تواند به هویتی مشترک دست یابد که ملیت‌های عضو بپذیرند اتحادیه نه به دنبال یکسان سازی هویتی بلکه به دنبال حفظ تنوع درون اتحادیه ای و هدایت آن به سمت وحدتی کارکردی است .

به باور او جهت نیل به چنین مقصودی اتحادیه نخست می‌بایست به بازسازی نهادهای خود پرداخته و آنها را از حالت نهادهایی غیردموکرات و غیر پاسخگو به نهادهایی دموکرات و پاسخگو بدل کند.تنها در این صورت است که اتحادیه می‌تواند مشروعیت ناقصی (بر پایه تنها دستاوردهای موفقیت‌آمیز اقتصادی) را که از آن برخوردار است به مشروعیتی کامل (مبتنی بر مشارکت فعال شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها) تبدیل نماید. تردیدی نیست که نهادهایی مشروع و دموکرات، امکان شکل گیری هویت اروپایی را تسریع و تسهیل می‌کنند. در مرحله دوم، دلور می‌گوید که اتحادیه می‌بایستی با سرعت بخشیدن به روند همگرایی اقتصادی، گفتمان مشترکی را پیرامون موضوعات اساسی در میان مردم اروپا شکل دهد که این خود سبب نزدیک شدن اذهان مردم به یکدیگر است. در مرحله بعد دلور معتقد است که اتحادیه بایستی بتواند با تفکیک هویت سیاسی از هویت فرهنگی به ایجاد سازگاری میان هویتهای محلی، ملی و فراملی کمک کرده و به وحدت سیاسی و کثرت فرهنگی دست یابد. در اینجا دلور اشاره می‌کند که یکی از مشکلات مهم اتحادیه در ساختن هویت اروپایی درصد بالای مهاجرت به اروپا است و اتحادیه می‌بایستی برای این موضوع نیز راه حلی بیندیشد.

در پایان دلور نتیجه می‌گیرد که تلاش کشورهای اروپایی در زمینه شکل دادن به هویت واحد اروپایی تنها در صورتی می‌تواند تلاشی موفق باشد که پیش شرطهایی که بدان‌ها اشاره شد از قبل محقق شده باشند. ضمناً او به این نکته نیز اشاره می‌کند که مطرح کردن مسایلی چون پرچم مشترک و سرود مشترک برای اتحادیه اروپا نه تنها به روند وحدت سیاسی اروپا کمکی نمی‌کند بلکه سبب دور شدن از چنین وحدتی می‌شود. سرانجام و در بخش جمع بندی دلور سخن خود را با بخشی از نطق واتسلاف‌هاول در سال ۲۰۰۰ در پارلمان اروپا به پایان می‌برد:

« در حقیقت اروپا می‌تواند با خود آغاز کند می‌تواند با زندگی‌ای همراه با قناعت و تواضع بیشتر آغاز کند و هماهنگ با بهترین سنتهای معنوی خود از نو خویش را وقف گرامیداشت نظم والاتر جهان هستی کند؛ نظمی‌که از ما فراتر است. وقف گرامیداشت نظام اخلاقی ای که فرآورده همان نظم والاتر است. تواضع، لطف و مهربانی احترام به آن چیزی است که فراتر از فهم ماست؛ تعهد عمیق به همبستگی با دیگران، محترم داشتن تمام چیزهایی که متفاوتند، آمادگی برای فداکاری یا انجام کردارهای نیک که پاداش آنها تنها جاودانگی است که در سکوت از درون وجدانمان به ما می‌نگرد اینها ظاهرا ارزشهایی هستند که همچنان که اروپا اتحادش را پی می‌گیرد می‌توانند و باید سازنده خط مشی اروپایی باشند».

در مجموع می‌توان گفت کتاب روح اروپا نوشته فوریو چروتی کتابی است جذاب و دقیق که به همت نشر نگاه معاصر و با ترجمه روان سرکار خانم گیتی خرسند اکنون در دسترس علاقه مندان به حوزه مطالعات اروپا قرار دارد.

نویسنده : سهراب سعدالدین