روش های نوین پرداخت بانکی در ایران

حتی متولدین دهه ۷۰ هم می توانند به یاد بیاورند برای واریز مبلغی پول به حساب شان چند روز باید منتظر می شدند مدام باید به بانک سر می زدند و دفترچه شان را به متصدی باجه بانک می دادند تا با گفتن جمله «به حساب تان واریز شده» آنها را خوشحال کند

سامانه‌های مختلفی برای پرداخت‌های بانکی وجود دارد؛ بسیاری از آنها نتوانسته‌اند در میان مشتریان بانک‌ها محبوبیتی کسب کنند

حتی متولدین دهه ۷۰ هم می‌توانند به یاد بیاورند برای واریز مبلغی پول به حساب‌شان چند روز باید منتظر می‌شدند. مدام باید به بانک سر می‌زدند و دفترچه‌شان را به متصدی باجه بانک می‌دادند تا با گفتن جمله «به حساب‌تان واریز شده» آنها را خوشحال کند. آن زمان اگر کسی حرف از واریز آنی پول از طریق کارت به کارت آن هم بدون مراجعه به بانک می‌زد احتمالا همه به این نتیجه می‌رسیدند که بر اثر فشار زندگی مشاعرش را از دست داده است.

صف‌های طولانی برای واریز کردن مبالغ اندک پول به حساب ادارات و اشخاص و پرداخت قبض و باز کردن حساب یکی از نوستالژی‌های اعصاب خرد کن همین چند سال پیش است. فکرش را بکنید مجبور باشید فقط برای گرفتن یک صورت حساب یا اطلاع پیدا کردن از اینکه پولی به حساب‌تان واریز شده یا نه کلی در صف بمانید و دفترچه حساب‌تان را به متصدی باجه بدهید. او هم از شما بخواهد یک کارت شناسایی معتبر ارائه کنید تا موجودی حساب را اعلام کند.

این عصر در نظر اول خیلی وقت است که پایان یافته اما باور کنید تنها ۱۱ سال از نصب اولین دستگاه عابر بانک در نظام بانکی می‌گذرد. در این مدت کم تحولات بسیاری در شیوه‌های پرداخت به وجود آمده و باعث شده حتی کسانی که خودشان بارها و بارها برای پرداخت قبض‌شان در صف‌های طولانی ایستاده‌اند این موضوع را متعلق به «یک قرن قبل» بدانند. در گزارش امروز چندین روش پرداخت نوین را بررسی می‌کنیم و به نوعی مروری خواهیم داشت بر تاریخ تحول شیوه‌های پرداخت در نظام بانکی.

● شبکه شتاب؛ محبوب قدیمی

سال ۱۳۸۱ برای اولین بار پای ATMبه نظام بانکی کشور باز شد. مانند همه پدیده‌های جدید مردم خیلی با خدمات این دستگاه‌ها آشنا نبودند. کم کم حرف از کارت به کارت کردن به میان آمد و مشتریان بانک‌ها می‌توانستند بروند و از بانکی که در آن حساب داشتند یک کارت الکترونیکی بگیرند. تنها کاری که با این کارت‌ها می‌شد انجام داد کارت به کارت کردن بود.

شبکه شتاب راه‌اندازی شد و همه بانک‌ها به این شبکه متصل شدند. در حال حاضر واریز پول از طریق کارت بانکی به کارت دیگران تنها یکی از خدمات این سامانه است. دریافت صورت حساب، خرید کارت شارژ تلفن‌های اعتباری، خرید کارت اعتباری شرکت در آزمون‌های مختلف و... برای همه مشتریان بانک‌ها آشنا است. این شبکه به سرعت محبوب شد هر چند از همان روز اول تا به حال مردم مجبورند در ساعت‌های شلوغ و به بهانه‌های مختلف قطع شدن شبکه شتاب را تحمل کنند.

وضعیت فعلی: در حال حاضر شبکه شتاب به عنوان یکی از شیوه‌های نوین پرداخت یکی از محبوب‌ترین‌ها است. خیلی‌ها وقتی حرف از بانکداری الکترونیک به میان می‌آید ناخودآگاه به شتاب فکر می‌کنند. تلاش‌های زیادی هم از طرف بانک مرکزی در حال انجام است که مردم را به استفاده از خدمات این شبکه تشویق کند. مردم هم در صورتی که «دستگاه‌ها قادر به انجام تراکنش باشند» ترجیح می‌دهند کارهای‌شان را از این طریق انجام دهند. به ازای هر ایرانی هم به طور متوسط دو کارت بانکی صادر شده است.

● شاپرک؛ تازه وارد پر دردسر

یکی از سامانه‌هایی که اخیرا به سیستم بانکی کشور وارد شده شبکه پرداختی کارتی (شاپرک ) است. دستگاه‌های کارتخوان فروشگاهی هم پس از گسترش صدور کارت‌های بانکی در فروشگاه‌ها نمایان شدند. زمان زیادی لازم نبود که هر بانکی دستگاه مخصوص خود را در فروشگاه‌ها نصب کند.

استفاده از این دستگاه‌ها باعث افزایش بار ترافیکی شبکه شتاب که این تراکنش‌ها را هم ساپورت می‌کرد، شد. شاپرک راه‌اندازی شد که این بار ترافیکی را کاهش دهد. در فاز دوم هم قرار است دستگاه‌های کارتخوان ساماندهی شود و هر بانکی برای خودش یک دستگاه نصب نکند اما این سامانه شروع خوبی نداشت. از همان روز اول با حذف تسویه آنی فروشنده‌ها را نگران کرد.

بحث نظارت اداره مالیات از این طریق و دریافت کارمزد و... هم باعث شده دردسر بیشتری برای طراحان این شبکه به وجود بیاید. در کمال ناباوری مشخص شد که شاپرک حداقل برای مدت زمانی نامشخص تراکنش‌ها را از طریق همان شبکه شتاب مدیریت می‌کند و همه اینها باعث شده که نسبت به کارآیی این شیوه از پرداخت در نظام بانکی شک و شبهه به وجود بیاید.

وضعیت فعلی: در حال حاضر فروشنده‌هایی که می‌خواهند همچنان از دستگاه کارتخوان استفاده کنند ناچار هستند تن به مقررات این سامانه بدهند. هنوز هم دستگاه‌های مختلف کارتخوان میز فروشنده‌ها را اشغال کرده و خبری هم از اجرای فاز‌های بعدی شاپرک نیست.

● ساتنا؛ قدیمی ‌ناشناخته

سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا) یکی از شیوه‌های نوین پرداخت است که از سال ۱۳۸۵ راه‌اندازی شده اما برای مشتریان بانک‌ها همچنان ناشناخته باقی مانده است.

تسویه مبادلات بین بانک‌ها و انتقال وجه فوری بین حساب‌های مشتریان در دو بانک مختلف دو هدف اصلی راه‌اندازی این سامانه است. دو سال طول کشید که بالاخره بانک مرکزی اعلام کرد خدمات ساتنا برای حواله بین حساب‌های مشتریان در دو بانک مختلف قابل استفاده است. مشتریان بانک‌ها می‌توانند با مراجعه به شعب بانکی که در آن حساب دارند، از متصدیان مربوط درخواست حواله ساتنا به حسابی در بانک دیگر کنند. استفاده از این خدمت مستلزم داشتن شماره ساتنای حساب و مراجعه حضوری به بانک است شاید همین شرط باعث شده که به جز قشر‌های خاصی مانند بازاری‌ها و تجار یا ادارات دولتی مشتریان عادی بانک‌ها خیلی مایل به استفاده از آن نباشند.

وضعیت فعلی: خدمات ساتنا در حال حاضر بدون کارمزد در شعب همه بانک‌ها و برای انواع حساب‌های سنتی و متمرکز ارائه می‌شود. بانک‌ها به همان مشتریان خاص استفاده‌کننده از این خدمات هم راضی‌اند و با وجود فشار‌های بانک مرکزی تلاش چندانی برای معرفی آن در تبلیغات خود ندارند. شاید مهم‌ترین دلیلش هم ممنوعیت دریافت کارمزد باشد. به هر صورت بانک مرکزی همچنان اصرار دارد این سامانه برای استفاده مشتریان عادی هم گسترش دهد.

● پایا؛ راهی برای پردازش حواله‌های انبوه

پایاپای الکترونیک (پایا) زیرساخت اصلی مبادلات پولی بین بانکی حسابی انبوه به شمار می‌آید که در تیرماه سال ۱۳۸۸ راه‌اندازی شد.این سامانه طوری طراحی شده که می‌تواند دستور پرداخت‌های متعدد را از طرف بانک‌ها دریافت، پردازش و برای انجام به بانک‌های مقصد ارسال کند. بانک‌ها نیز می‌توانند دستور پرداخت‌های مشتریان خود را به صورت انفرادی یا انبوه دریافت و برای پایاپای و انجام در بانک‌های مقصد ارسال کنند. سامانه پایاپای الکترونیک در درون خود دارای دو هسته جداگانه «انتقال اعتبار» و «برداشت مستقیم» است.پرداخت الکترونیکی اقساط تسهیلات یکی از کارکرد‌های پایا است.

بسیاری از تسهیلا‌ت گیرندگان، دریافتی‌های مستمر خود را در بانکی غیر از بانک تسهیلات دهنده دریافت می‌کنند. بر این مبنا استفاده از خدمات «پایا» امکان واریز وجه اقساط تسهیلات را بدون نیاز به مراجعه به شعب دو بانک و انتقال فیزیکی میسر کرده است.پرداخت حقوق و مستمری هم کارکردی است که پایا برای ادارات و شرکت‌های تجاری دارد. استفاده از امکانات «پایا» به سازمان‌ها و کارکنان و بازنشستگان آنها امکان می‌دهد تا بدون نیاز به افتتاح حساب‌های متعدد در بانک‌های مختلف بتوانند حقوق یا مستمری خود را از طریق واریز به حسابی که مد نظر کارکنان است دریافت کنند. این ویژگی به صورت ضمنی از تعدد حساب‌ها در شبکه بانکی کشور کاسته است.

استفاده از هسته برداشت مستقیم (انتقال معکوس) «پایا»، برای اولین بار در کشور امکان ارائه خدمات بانکی مبتنی بر دستور پرداخت‌های پیش‌تایید شده را به صورت بین بانکی میسر کرد. هسته پردازشی برداشت مستقیم، طیف وسیعی از خدمات پرداخت بانکی انفرادی و انبوه، نظیر پرداخت قبوض، پرداخت اجاره‌بها، اقساط تسهیلات و نظایر آن را به صورت بین بانکی امکانپذیر کرده است.

وضعیت فعلی: در حال حاضر اکثر ادارات و شرکت‌های تجاری از این سامانه استفاده می‌کنند. بانک مرکزی به تازگی امکان برداشت مستقیم از حساب مشتریان برای پرداخت قبض‌هاو اقساط و.. فراهم کرده که بر بستر همین سامانه قابل طراحی است. به نظر می‌آید مشتریان عادی بانک‌ها در آینده‌ای نزدیک بیشتر از خدمات این سامانه استفاده خواهند کرد.

● پرداخت‌های اینترنتی؛پایت روی سیم است

اینترنت بانک در کنار موبایل بانک هم در حال حاضر به شیوه‌های پرداخت نوین در نظام بانکی افزوده شده است. بانک‌ها به طور خاص روی این خدمات کار می‌کنند و همه بانک‌ها سایت‌های مخصوص برای کاربران اینترنتی‌شان راه‌اندازی کرده‌اند. خرید‌های اینترنتی در حال حاضر بیشترین سهم را در استفاده از خدمات اینترنت بانک دارد. هر چند می‌شود از این روش حساب افتتاح کرد، قبوض یا قسط‌ها را در هر ساعت از شبانه روز پرداخت و چند کار هیجان انگیز دیگر.

وضعیت فعلی: در حال حاضر استفاده از اینترنت بانک روبه گسترش است. البته دو دلیل مهم مانع از پیشرفت آن شده اولی به نبود زیر ساخت‌های مهم در بخش اینترنت مربوط می‌شود و کاربران از سرعت انجام کارهای بانکی در سایت بانک‌ها راضی نیستند. قطع شدن پی در پی وسط انجام عملیات مهم‌ترین گلایه کاربران است. دلیل دوم ضریب نفوذ پایین اینترنت خصوصا در شهرستان‌هاست.