مد هایی که از مد افتاد

مروری بر چند نماد مثال زدنی مدگرایی در ایران

«ناصرالدین شاه به او ـ زمانی که هنوز بچه بود ـ امر می‌کرد لباس‌های اروپایی ترجیحاً صورتی و سفید بپوشد. بعد‌ها لباس‌هایی که وی در نامزدی و مهمانی‌های عروسی‌اش پوشید ساخته شده از ابریشم صورتی با ساتن سفید بود که با تور سر به سبک عروس‌های اروپایی کامل می‌شد.» این را تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه در کتاب خاطرات خود نوشته است.

این کتاب تنها یکی از اسناد به جا مانده از دوره قاجاریه است که به چگونگی ورود مدها و مدل‌های غربی به ایران اشاره دارد.

مدها با این که عمر کوتاهی دارند اما طیف وسیعی از گروه‌های مختلف را در بر می‌گیرند. در حال حاضر به دشواری می‌توان از یک الگوی پوشش یا وضع ظاهری تیپ به عنوان مد غالب یاد کرد، چرا که تنوع در مدها و رقابت میان کمپانی‌های طراح آن، مصرف کنندگان را در انتخاب آزاد گذاشته است.

اکنون نگاهی کوتاه به برخی مدهای رایج در چند دهه اخیر در ایران خواهیم داشت.

● سبیل‌های حیثیتی

رخسار ایرانی در چند دهه گذشته جلوه‌های مختلفی را تجربه کرده است. قبل از انقلاب موهای پشت بلند با خط ریش‌های بلند، جلوه‌ای به روز بود. پس از این دوره، خط ریش‌ها هر چند بلند باقی ماند، اما پهنای آن به اندازه یک خط سوزن نازک شد. فرم‌های سبیل هم برای خود نام و رسمی داشتند؛ نوع سبیل داگلاسی فرم محبوب آقایان جوان و میانسال پیش از انقلاب بود. در دوره‌های بعدی بویژه در دهه ۸۰ شلختگی در وضع ظاهر به نوعی به مد روز تبدیل شد. پس از گذار از این مرحله، موهای فشن و به سبک جوجه تیغی بر فرق سر آقایان جا خوش کرد.

اما خانم‌ها که دوره وسمه کردن و سرمه کشیدن را پشت سر گذاشته بودند، در دوره معاصر با استفاده از انواع وسایل آرایشی صنعتی به آراسته کردن خود روی آوردند. به طور خلاصه و البته در فواصل کوتاه، زنان با عبور از این اسامی به چهره‌ای جدید دست یافتند.

● از چاروق و نعلین تا چکمه‌های چرمی بلند

یک سیگار نازک بر لب ژست شاعرانه‌ای بود که جوانان دهه ۴۰ و ۵۰ در کافه‌ها و کوچه‌های تهران با آن ظاهر می‌شدند. دیگر برای چنین ژست‌هایی گیوه، چاروق و نعلین هیچ همخوانی و تناسبی نداشت. این تیپ‌ها با کفش‌های پاشنه دار و چرمی کامل می‌شد. در همین دوره کفش قیصری در پای جوانان خودنمایی کرد که البته کفش قیصری نماد یک تیپ مردانه جسور بود. در همین دوره، کفش‌های اسپرت در دل جوانان اهل مد جا باز کرد، حتما همان کفش‌های کتانی سفید که به چینی موسوم بود را به یاد دارید. در دوره‌ای هم بازار کفش‌های ورنی داغ شد. در همین چند سال اخیر بار دیگر به همان کفش‌های جلو گرد رجوع شد. در اواسط دهه ۸۰ یک شرکت معروف توانست نوعی از کتانی را به بازار عرضه کند که بسرعت مورد اقبال قرار گرفت.

این شرکت طراح کفش‌های تیم ملی فوتبال ایران بود. زنان نیز انواع کفش‌های پاشنه بلند و کوتاه را تجربه کردند. در چند سال اخیر کفش‌های عروسکی که با یک پاپیون آراسته شده بود دل خانم‌ها را ربود. هر چند این نوع کفش‌ها راه زیادی نپیموده از پا درآمدند و جای خود را به کفش‌هایی با لژهای بلند و باریک دادند. در زمستان‌ها هم چکمه‌های ساق بلند به پا می‌کردند، این چکمه‌ها جنسشان از جیر بود که با مهره‌های فلزی کوچک و بزرگ آراسته شده بودند.

● روند سریع تغییر در پوشش بانوان

دامن و مانتو هم برای خود سابقه‌ای دیرینه دارند در این سرزمین. بانوان دهه ۵۰ خیلی خوب دامن شلواری‌های میدی را به یاد دارند، پوششی که مد رایج دوران خود بود. این دامن همراه با کت و چکمه و شال گردن ست می‌شد. مدل‌های ماکسی، میدی و مینی هم در دوره‌های بعد به بازار آمدند. دامن‌های برش دار، دامن لنگی، دامن شلواری پیلی دار، دامن شلواری، دامن ۸ ترک شانل و... تنها یک نام نیستند، آنها بخشی از تاریخ پوشش خانم‌های ایرانی به شمار می‌آیند.

قصه مانتو هم برای خود خواندنی است. چه آن که روزگاری در دهه ۵۰ و ۶۰، نگاه‌ها به مانتو و پالتو جلب بود و چه اکنون که بسختی می‌توان یک مانتوی مناسب محل کار را در فروشگاه‌ها یافت؛ چون بیشتر کوتاه و چسبانند. در دهه ۶۰ مانتو‌های کمردار مد روز شد. دهه ۷۰ گرایش به سمت مانتوهای خفاشی سوق پیدا کرد. اما بار دیگر اواسط دهه ۸۰ همان مانتو پالتوهای قدیمی به عنوان مد به بازار بازگشتند.

● سبک‌های متفاوت برای مردان

اواخر دوره قاجار مردان اشرافی با پوشیدن کت‌های بلند، طبقه اجتماعی خود را به نمایش می‌گذاشتند. به مرور کت‌ها آب رفت و پوشیدن آن میان دیگر اقشار رواج یافت. در دهه ۴۰ انواع کت‌های تنگ و چسبان با آستین‌های سرخود مد رایج روز شد. در حقیقت کت و شلوار را می‌توان آخرین مد در این دوره دانست. معمولا شلوارهایی که با این کت‌ها پوشیده می‌شد در زانو حالتی تنگ داشت و پاچه‌های آن گشاد بود.

این نوع شلوارها مد رایج و پاپوش محبوب آقایان بود. البته این نوع شلوارهای پارچه‌ای رقیبی جدی برای شلوارهای جین گشاد بودند که از دهه ۴۰ تا دهه ۵۰ نگاه بسیاری را به خود جلب کرد. جالب این که هر دو نوع این شلوارها، اوایل انقلاب در گنجه‌های لباس بایگانی شدند. تا همین چند سال اخیر که دوباره به عنوان مد، مورد اقبال بسیاری قرار گرفت. در دهه ۶۰ و ۷۰ تقریباً به شلوارهای پارچه‌ای و جین خمره‌ای اکتفا شد، اما از اواخر دهه ۷۰ و بویژه در دهه ۸۰ هر سال شلواری به عنوان مد به پای آقایان و خانم‌ها رفت. دم پا گشاد، فاق کوتاه، راسته، لوله تفنگی، سنگ شور و دیدنی تر از همه شلوارهای جینی بودند که سر زانو یا ساق و رانشان پاره و نخ‌نما بود.

● این سرپوش‌های پر ماجرا

ایرانیان قدیم سر را سلطان بدن می‌دانستند و بر این سلطان، تاج شاهی می‌بایست. آن تاج هم چیزی نبود جز کلاه. کلاه‌های نمدی و پوستی در دوره قدیم برای خود بازاری داشتند. کلاه‌های پوستی از پوست گوسفند، بره، سنجاب و سمور تهیه می‌شد. اما کلاه عمومی در قدیم شبیه عرقچینی بود که لبه‌های کوتاه آن تا خورده بودند. این کلاه چون ارزان بود بر سر همه می‌رفت! اما کلاه دیگر که فینه نام داشت و دور آن شال سبزی می‌پیچیدند، جامعه مداحان را از سایر مردم جدا می‌کرد. از کلاه قجری که بگذریم با بازگشت دانشجویان ایرانی از ممالک مترقی، سبیل‌ها داگلاسی شد و کلاه‌های شاپو جایگزین انواع سنتی و ایرانی آن. به مرور دیگر کلاه‌ها هر کدام در دوره‌ای توانستند راهی بر سر ایرانی‌ها بیابند. کلاه فیدورا که هم محافظ سر از سرما و گرما بود و البته مد روز، کلاه برت یک نوع سرپوش تخت که از فرانسه آمده بود، کلاه کابوی که به کلاه کله انگلیسی گاوچران شهره است و از ویژگی‌های فیلم وسترن به شمار می‌رود، کلاه‌های اسپرت که شما هم نمونه‌های زیادی از آن را دیده‌اید و...

اما داستان عینک‌ها چیزی فراتر از محافظت چشم در برابر اشعه خورشید و سایر موارد است. عینک‌های مارک دار در مدل‌های متنوع چیزی نبود که از چشم علاقه مندان آن دور بماند.

فاطمه حامدی خواه