رسم رفاقت های کودکانه

توصیه ها و هشدارهای تربیتی دکتر پرویز رزاقی به والدین جوان

یکی از دغدغه‌های اساسی همه والدین، دوستان فرزندانشان است. خانواده‌ها همواره هراس دارند نکند فرزندشان با کسانی دوست شود که مصداق «رفیق ناباب» باشند و آنها را دچار مشکلات گوناگون کنند. این حساسیت در برخی پدر و مادرها به حدی بالاست که سعی می‌کنند دوستی‌های فرزند خود را از همان کودکی تحت‌نظارت داشته باشند...

آنها می‌کوشند تا حد امکان فرزندشان کسانی را به عنوان دوست انتخاب کند که از نظر فرهنگی و اجتماعی همسطح خانواده آنها باشند. با این حال بسیاری از فرزندان همین خانواده‌ها، بعد از سپری کردن دوران کودکی و در سنین دبیرستان، دیگر از چارچوب‌های تعیین‌شده برای انتخاب دوست تبعیت نمی‌کنند و حتی گاهی با وجود مخالفت پدر و مادر، به دوستی خود با فردی خاص، به شکل مخفیانه ادامه می‌دهند. خوانندگان تماس‌های زیادی با هفته‌نامه «سلامت» گرفته‌اند و درباره معیارهای مناسب دوستیابی، نحوه نظارت بر دوستیابی فرزندان و برخورد مناسب خانواده‌ها با دوستی‌های فرزندان پرسش‌هایی را مطرح کرده‌اند. به همین دلیل با دکتر پرویز رزاقی، روان‌شناس و مدرس دانشگاه گفت‌وگو کره‌ایم تا به برخی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ دهند.

▪ دوست و دوستیابی از چه سنی برای کودک مطرح می‌شود؟

این موضوع یک فرآیند کاملا طبیعی و عادی است که معمولا اولین بار حدود سن ۳ سالگی در کودکان دیده می‌شود. دوستیابی باعث می‌شود کودک از دنیای محدود خانواده پا را فراتر بگذارد و دنیای بزرگ‌تری را تجربه کند. دوستی‌ کودکان معمولا در مهمانی‌ها، پارک‌ها و محافل دوستانه‌ای که کودکان در آن حضور دارند، به ساده‌ترین شکل ممکن شکل می‌گیرد. این دوستی‌ها معمولا با جمله‌های ساده‌ای مثل «اسمت چیه؟»، «با من دوست می‌شی؟» و «بیا با هم بازی کنیم» آغاز می‌شود.

▪ والدین چه معیارهایی را باید برای دوستی‌های فرزند خود در نظر بگیرند؟

در سن و سال کم، نباید در انتخاب فرزند خود چندان دخالت نکنند و او را تحت‌فشار قرار دهند در چارچوب‌ها و مهارهای سختگیرانه خود محدود کنند. مثلا به فرزند خود اجبار نکنند که با این یکی نه زیرا دوستی‌ها در این سنین پایدار نیست و بیشتر به‌شکل بازی و کوتاه‌مدت است. دوستی کودکان در این دوران با پایان بازی آنها پایان می‌گیرد. والدین باید اجازه بدهند کودکان در این سنین با کودکان دیگر دوستی کنند و از این کار که برای آنها بیشتر جنبه بازی دارد، لذت ببرند.

▪ در سنین بالاتر چطور؟

در گروه پیش‌دبستانی معیار دوستیابی و دوست خوب برای کودک، بازی کردن و همگن بودن در بازی‌هاست. وقتی کودک وارد دبستان می‌شود، دوستی‌ها بیشتر بر مبنای ارتباط کودکان در مدرسه و روابط خانواده‌های آنها شکل می‌گیرد. همکلاسی بودن دو کودک، همکار بودن والدین آنها، همسایگی دو خانواده، دوستی والدین و... از عواملی است که بر انتخاب دوست در این سن تاثیر می‌گذارد. در این مرحله نیز بسیاری از دوستی‌های شکل‌گرفته بین کودکان با قطع ارتباط آنها از بین می‌رود، بنابراین توصیه می‌شود والدین در انتخاب دوست کودک اعمال نظر نکنند و او را تحت‌فشار نگذارند.

▪ پس کودک از چه زمانی باید با معیارهای دوستیابی آشنا شود؟

خانواده‌ها باید از سنین پایین آموزش‌های لازم به کودکان را شروع کنند ولی این آموزش‌ها نباید با تحکم و اعمال قدرت پدر و مادر باشد. والدین می‌توانند در این مرحله پیام‌های کنترل‌شده لازم را به صورت شفاهی و کلامی در مورد ویژگی‌های دوست خوب، معیارهای دوستیابی و... به‌تدریج به فرزند خود انتقال دهند. با این شیوه کودک، خود با مشاهده رفتارهای غلط دوستش تصمیم می‌گیرد به دوستی با او ادامه دهد یا آن را قطع کند.

▪ بعضی از کودکان در این سنین دوستی ندارند؛ برای آنها چه می‌توان کرد؟

مهم‌ترین وظیفه خانواده این است که فضا و شرایط را برای دوستیابی فرزند خود مهیا کنند. مثلا با برگزاری جشن‌های دوستانه و دعوت کردن کودکان همسن و سال و همکلاسی‌ها سعی کنند در تعامل با گروه همسالان قرار گیرد. پدر و مادر می‌توانند از اولیای مدرسه نیز کمک بگیرند تا فرزندشان خود در گروه‌هایی مانند سرود، تئاتر و... عضو و شرایط برای تعامل او با گروه دوستان میسر شود. به هیچ‌وجه نباید در مورد پیدانکردن دوست به‌طور مستقیم به فرزند تذکر داد و با جمله‌هایی مانند «تو چرا هیچ دوستی نداری؟» او را آزرده کرد. این برخورد ممکن است نتیجه بدتری داشته باشد و کودک را منزوی و گوشه‌گیر کند و به تنهایی بیشتر سوق دهد.

▪ دوستی‌های دوره نوجوانی به چه شکلی هستند؟

وقتی کودک ما از مرحله کودکی و دوره دبستان عبور می‌کند و به سال‌های دبیرستان می‌رسد، شیوه و روش دوستیابی‌اش به‌تدریج در او تغییر می‌کند. از نظر نوجوان‌ها دوستی خوب است که درسخوان و خوش‌تیپ باشد، ورزش کند و محبوب دیگران باشد. نوجوان‌ها بیشتر با توجه به علایق و سلیقه نوجوانی دوستان خود را انتخاب می‌کنند و دوستی‌شان چندان براساس چارچوب‌های خانواده شکل نمی‌گیرد. هدف اصلی نوجوان در این سن، عضویت در گروه‌های اجتماعی مانند گروه دوستی، گروه ورزشی و گروه همسالان و پذیرفته شدن در این گروه‌هاست. معمولا کسی که در این گروه‌ها پذیرفته می‌شود، از دیدگاه نوجوان معیارهای لازم را برای دوستی دارد.

▪ دوستی‌های جدی‌تر هم در همین دوره شکل می‌گیرند؟

بله، اواسط دوره نوجوانی کم‌کم این دوستی‌ها عمیق‌تر و معیارهای سطحی انتخاب نیز عمیق‌تر می‌شود. نوجوان دنبال دوستی می‌گردد که با او همراه باشد، رفتاری مطابق با شخصیت اجتماعی او داشته باشد، موردتایید جامعه باشد و به طور کلی می‌خواهد کسی را برای دوستی انتخاب کند که با او همراستا باشد.

▪ نقش خانواده‌ها در دوستی‌های دوره نوجوانی چیست؟

نقش خانواده‌ها بسیار مهم است. در این مرحله والدین باید برای تعیین معیارهای یک دوست خوب به کمک فرزندان خود بیایند. آنها وظیفه دارند با راهنمایی‌های خود کاری کنند نوجوانشان بتواند رفتارهای خوب را از رفتارهای بد تمییز دهد. البته باید به‌گونه‌ای عمل کنند که خود فرزند به این تشخیص و انتخاب برسد و برای ادامه یا قطع ارتباط با دوست خود تصمیم بگیرد. متاسفانه بسیاری از والدین در این مرحله بد عمل می‌کنند. آنها معیارهای مناسب را پیش روی فرزند خود می‌گذارند و بعد خود به تصمیم‌گیری درباره ارتباط داشتن یا نداشتن ارتباط فرزند خود با دوستانش اقدام می‌کنند. به همین دلیل است که در موارد زیادی مشاهده می‌شود که دیدگاه و پیغام والدین که از قضا دیدگاه درستی نیز است، فقط به دلیل انتقال نامناسب پیام، مورد پذیرش فرزند قرار نمی‌گیرد.

▪ شیوه درست چیست؟

نوجوان باید خود به این تشخیص برسد که فرد مورد نظر برای دوستی با او مناسب است یا نه. دوره نوجوانی دوره‌ای است که در آن هرچه والدین بیشتر و بهتر با فرزند خود ارتباط برقرار کنند، تاثیر بیشتری می‌توانند بر وی داشته باشند. وقتی خانواده با برخورد صمیمی خود فرزند را به این باور برسانند که روش مناسب را خود انتخاب کرده، این روش مطابقت بیشتری با معیارهای درست والدین نیز دارد اما اگر این ارتباط از قبل به شکل مطلوب شکل نگرفته باشد، نوجوان با خانواده در این مورد مقابله و حتی آنها را به ناآگاهی متهم می‌کند. والدین می‌توانند به راحتی معیارهای درست دوستیابی را با ارتباط‌های مناسب با فرزند خود به او آموزش دهند و نیازی به جبر و زور نیست. نوجوان می‌خواهد به باور مستقل بودن برسد و برخورد جبری والدین در دوران نوجوانی فرزندان نتیجه معکوس خواهد داشت.

▪ به‌عنوان سؤال آخر می‌خواهم مشکل یکی از خوانندگان «سلامت» را که برایمان پیامک کرده، از شما بپرسم. مادر روژین از تهران نوشته دختر ۳ ساله‌ای دارم که با هر کودکی بلافاصله دوست می‌شود و در مورد دوستیابی او نگرانم. آیا رفتارش عادی است یا غیرعادی است و نیاز به مداخله دارد؟

کودکان در ۳ سالگی، دامنه و محدوده وسیع‌تری از احساسات را نسبت به زمان قبل از این سن تجربه می‌کنند. توانایی‌های رو به رشد آنها استفاده از منطق و همدلی را کم‌کم به آنها می‌آموزد اما درک اینکه سپاسگزار باشند و احساسات خود و دیگران را بفهمند، برای آنها زود است. حتی دوستی‌های ماندگار و پایدار هم در سنین بالاتر پیش خواهد آمد. بعضی کودکان ۳ ساله بازی مداوم با یک یا دو کودک را ترجیح می‌دهند و عده‌ای دیگر عقیده دارند دوست یعنی کودکی که در حال حاضر با او بازی می‌کنند. همه این رفتارها کاملا طبیعی و حتی داشتن دوستان خیالی برای کودکی همسن دختر این خواننده محترم کاملا طبیعی است. این دوست خیالی امکان دارد بزرگ‌تر از کودک، همجنس یا از جنس مخالف و حتی یک حیوان باشد. کودک با این دوست خیالی، احساسات گوناگونی را تجربه می‌کند. این دوست می‌تواند باعث تجربه بی‌پروایی، علاقه‌مند بودن به غذایی معین یا ورزشی خاص در کودک شما شود. با رفتار مناسب به فرزندتان کمک کنید این دوره رشدی را بگذراند.

پیمان صفردوست