رهایی از زندان روزمرگی

بررسی آثار فردی و اجتماعی روزه

برنامه های اسلام، برای رسیدن انسان به خوشبختی و سعادت جاودانه تدوین شده است؛ سعادتی که گستره ای به پهنای دنیا و آخرت دارد. در این میان، روزه عبادتی است که در ره پویی بشر به سوی کمال و تعالی نقش بسزایی دارد.

روزه، برای رستگاری انسان و رهایی او از قید تن و توجه او به افق های سبز واجب گردیده است. انسان خو گرفته با روزمرگی در یک اردوی معنوی یک ماهه، رهایی از بند تن و زنگارزدایی از دل را با هم تجربه می کند، غلبه بر خواهشهای دل را تمرین می کند و لذت آسمانی شدن را می چشد. در آیه ۱۸۳ سوره بقره، امید به پرهیزکار شدن انسان را در قفس تن، راز وجوب روزه می داند و می فرماید:

«ای ایمان آورندگان! روزه بر شما واجب گردید، آن سان که بر پیش از شما هم واجب شده بود. باشد که پرهیزکاری کنید.»

نکته زیبایی که در این آیه به چشم می خورد، لطافت بیان آن است. به دلیل دشواری روزه، خداوند از طرفی با خطاب«یا ایها الذین امنوا» و از دیگر سو با توجه دادن به این که روزه اختصاص به شما ندارد بلکه بر پیشینیان نیز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است.

امام صادق(ع) در بیانی زیبا چنین می فرماید: لذت خطاب «یا ایها الذین امنوا» سختی و مشقت عبادت را از بین می برد.

وقتی انسان با چنین خطابی از سوی معبود بی همتا روبه رو می گردد، سرشار از نیرو خود را آماده اجرای حکم آن یگانه بی نیاز می کند.

در این نوشتار برآنیم تا گوشه ای از آثار سازنده روزه بر زندگی انسان را در دو بعد معنوی و اجتماعی بررسی کنیم.

● آثار معنوی روزه

معنویت، نیاز اساسی انسان است. همان گونه که غذا، برای ادامه زندگی مادی ضروری است، معنویت نیز برای طراوت روح بزرگ انسان یک نیاز اساسی است. از نگاه قرآن انسان مستعد تعالی است؛ از این رو برنامه های ویژه ای هم برای او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته می شود :«ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد».

در مسیر تعالی انسان، برنامه هایی از سوی آفریدگار آگاه از همه احوال انسان پیشنهاد شده که انجام برخی از آنها با شرایط لازم و برخی دیگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادتهایی است که در شرایط ویژه ای مانند ماه مبارک رمضان و یا نذر و ... واجب می شود، ولی به صورت مستحبی و داوطلبانه هم قابل انجام است.در آموزه های دینی هم سفارش زیادی به روزه داری و توجه به این برنامه حتی به صورت داوطلبانه و مستحبی شده است.

۱) پارسایی و خویشتنداری

مهمترین رهاورد روزه، بر اساس آیه ۱۸۳ بقره، رسیدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوی انسان و گذاشتن او در بزرگراهی است که به پارسایی منتهی می شود. تعبیر«لعلکم تتقون» در این آیه شریفه، پرده از رازی می گشاید که ملاک برتری آدمیان بریکدیگر دانسته شده و فرجامی نیک به نام فلاح و رستگاری خواهد داشت.

روزه، قطع نظر از زیباییهای دیگرش، یک زورآزمایی و خودشناسی است. روزه دار وقتی که دید می تواند در مدت معینی از همه ضروریات بدن صرف نظر کرده و گرسنه و تشنه بماند، می داند که دست کشیدن از محرمات برای او میسر است. بدین وسیله درهای تقوا و مقاومت در برابر شهوتها به روی شخص باز می شود و می تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.

۲) رهایی از بند تن

با نگاهی به شرایط روزه داری، در می یابیم که این برنامه هدفی جز تربیت انسان و آسمانی کردن او ندارد.

خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامی دیگر از انسانیت را پیشنهاد می دهد؛ انسانیتی رها از اسارت تن و خواهشهای درونی؛ انسانیتی که با گذار از موانع ساده به دست می آید. چشم پوشی از آنچه تاکنون به راحتی بهره مند بوده، آن هم برای مدتی معین. تلاش برای خدایی شدن. شکستن دیوار عادتهایی که مانع انس با معنویات است و انسان را از ترقی و تعالی باز می دارد.

۳) آرامش

یکی از آثار معنوی روزه، آرامش قلبی است؛ گوهر گران سنگی که بشریت امروز برای یافتن آن حاضر است از همه دارایی خویش بگذرد. در پرتو روزه داری، دل از هوی و هوس بریده و در دامن یاری که مبدأ و معدن آرامش است، پناه می گیرد. روزه دار با توجه بیشتر به پروردگار و احساس نزدیکی به آن «قریب مجیب»، دل از اغیار بریده و سرشار از آرامش و طمأنینه می گردد. از این رو، امام باقر (ع) در سخنی کوتاه و زیبا فرمود: «روزه مایه آرامش دل هاست.»

۴) حکمت آفرینی

روزه، فرصتی است برای تأمل و تفکر. انسان روزه دار اندکی در آنچه بوده و آنچه باید باشد، تدبر می کند، با چراغ روزه ره می یابد و خود را از گردنه های پرخطر زندگی مادی به دور نگه می دارد. امام علی(ع) از رسول اعظم(ص) نقل می کند که حضرت در سفر معراج از خداوند پرسید: خدایا روزه چه آثاری دارد؟ خداوند فرمود: روزه حکمت می آفریند و حکمت، معرفت و شناخت را در پی دارد و به دنبال معرفت، یقین وباور به دانسته ها حاصل می شود. زمانی که کسی به یقین رسید، با تمام شرایط سازگاری می یابد و در این اندیشه نیست که چگونه شب را به صبح رسانیده؛ در سختی یا آسایش]و تمام خاطر خود را به یار بی همتا می سپارد و در کسب رضایت او می اندیشد[.(ارشاد القلوب/ ج۱/ ص ۲۰۳)

۵) یادآوری معاد

روزه با گرسنگی و تشنگی و محدودیتهایی همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنیای فریبا، برباید و او را به فردایی دیگر یادآور شود. بر این اساس، یکی از آثار معنوی روزه، یادآوری روز رستاخیز است که هیچ کس را از آن گریزی نیست. مردمان هر یک با کوله ای از توشه هایی که در دنیا اندوخته اند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسی به سر خواهند برد. امام رضا (ع) در این باره می فرمایند:«مردم به انجام روزه امر شده اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن، فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.»(وسایل الشیعه/ ج۴/ص ۴)

۶) آزمون اخلاص

اگر در عبادتهای دیگر، فرصت مانور برای شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاکاری و تظاهر گوهر «قبول» را از اعمال انسان برباید، در روزه این مجال از او گرفته می شود؛ چه اینکه روزه دار را نیازی به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم، بر شکستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود. از این رو، امام علی(ع) فرمودند: خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد.» (نهج البلاغه)

فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت می کند و در اثر مداومت بر این کار، صافی و صفا در دیگر عبادتها نیز برای او حاصل می شود. حضرت فاطمه زهرا(س) در این باره چنین می فرمایند: «خداوند روزه را برای استواری و تثبیت اخلاص ]بندگان [واجب ساخت.»(الکافی/ ج۴/ص ۶۲)

۷) روسیاهی شیطان

از آن روز که تاج کرامت بر اثر دمیده شدن روح الهی بر آدم، بر سر همه انسانها نهاده شد، دریایی از حسادت و اندوه، ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادی رحمت خداوند راند. از آن پس، هر گاه و هر دم در کمین آدم و فرزندان او نشست تا بلکه سدی باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهی از لشکریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود گوهر سعادت از کف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسان ها به برنامه هایی دعوت شده اند که نتیجه آن رستگاری خودشان و روسیاهی شیطان و شیطان صفتان است. در این میان، روزه برنامه ای است که به فرموده رسول خدا (ص)، شیطان را از انسان دور می سازد و فرصتی برای تقویت روحانی او پدید می آورد.

۸) پاداش بی کران

از چیزهایی که اهمیت روزه را بیشتر می نمایاند، وعده پاداشهایی است که برای این رفتار دینی داده شده است. در حدیثی قدسی می خوانیم که خداوند فرمود: هر کار نیکی پاداشی معین مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غیر از روزه داری که از آنِ من است و من خود پاداش آن را می دهم... چون بنده ام به خاطر من از خواسته ها و خوردنی ها و لذت هایش صرف نظر می کند.» بر اساس این روایت نورانی، سر این پاداش بیکران، در دلدادگی انسان به خدا و گذشتن او از همه خواسته های خویش برای او نهان است.

۹) آمادگی برای سایر عبادتها

انسان هرچند معنویت گریز نیست، اما گاهی دشواری ظاهری برخی از تکالیف دینی، بهانه ای برای سهل انگاری در انجام آن برنامه را در وی پدید می آورد. اما هنگامی که فرد در برنامه ای عمومی و همراه با همسفرانی آسمانی به توفیق روزه داری دست یازید، برای او بسان ورود به شهر عبادت و بندگی خواهد بود؛ زیرا موفقیت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختیهای آن، مقدمه حضور دائمی برای دیگر برنامه های آسان و انسان ساز را در او به وجود می آورد. از سویی دیگر، تمرین یک ماهه فرصتی برای انس هر چه بیشتر با برنامه های دینی خواهد بود. روزه آغازی است برای انجام تمام خوبیها، پلی است برای پرواز به سوی بیکرانها و جرقه ای برای خدایی شدن.

۱۰) سحرخیزی

یکی از جلوه های معنوی روزه داری، انس با سحر و عادت به سحرخیزی است. از نظر قرآن، بهترین زمان برای مناجات و استغفار، سحر است:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یمن دعای شب و ورد سحری بود

در دعای روز هجدهم این ماه هم از خداوند چنین می طلبیم:

«خدایا!مرا در این ماه نسبت به برکت سحرهایش بیدار گردان و دلم را به روشنی فروغ سحرگاهانش روشن ساز!»

۱۱) تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز

یکی از فواید بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانی است. روزه دار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی و خودداری از سایر لذایذی که باید از آنها چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت می کند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر شهوات و هوسهاست. در حقیقت، مهم ترین فلسفه روزه همین اثر اخلاقی و تربیتی است. انسانی که هر لحظه تشنه و گرسنه شد، آب و غذا در اختیار اوست، همانند درختانی است که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می رویند که یک روز قطع آب، ممکن است باعث پژمردگی یا خشکیدن آنها گردد. این درختان نازپرورده، کم مقاومت، کم دوام و بسیار ناپایدارند، اما درختانی که از لابلای صخره های سخت می رویند و نوازشگر آنها از همان کوچکی طوفانهای سخت کوهستان و محرومیتهای گوناگون است، محکم، با دوام، پرمقاومت سختکوش و سخت جانند.

روزه نیز با محدودیتها و محرومیتهای موقت خود، به روح و جسم انسان توان و قدرت و مقاومت و به دنبال آن نور وصفا می بخشد. جمله «لعلکم تتقون» باشد که پرهیزکار شوید.» نیز به همین حقیقت اشاره دارد.

۱۲) انس با معبود

انسان به بهانه روزه، بستر پر آرامش خویش را رها می کند، از غذا و نوشیدنیها در طول روز خودداری می کند، تمام وجود خود را برای انجام یک روزه کامل و مورد رضایت حضرت حق، از بدیها باز می دارد و هر لحظه به یاد او و در اندیشه خشنود سازی اوست. رهاورد چنین برنامه ای، تابش نور الهی بر دل چنین فردی است و باز شدن در روشن آشنایی و انس با خدای خوبیها. روزه دار در ماه رمضان، مهمان ویژه خداست و بر خوان پر از نعمت او بهترین لحظه های معنوی را تجربه می کند. آنچنان که امام باقر(ع) فرمود: «ماه رمضان، ماه خداست و روزه داران در آن مهمانان خدا و مورد تکریم ویژه اویند.» روزه داران در این ماه فرصتی برای حضور هر چه بیشتر بر سر سفره احسان الهی می یابند؛ فرصتی که به منظور انس او با آفریدگارش تدارک دیده شده است.

۱۳) شکیبایی

امام صادق(ع) در تفسیر آیه «واستعینوا بالصبر و الصلاة»(بقره ۴۵) فرمود: «الصبر الصیام؛ صبر، روزه است.» و فرمود: «هنگامی که گرفتاری شدیدی به انسان رو آورد، روزه بگیرد که خداوند خود فرموده: ازروزه و نماز استمداد جویید.»(المیزان/ ج۱ / ص ۱۵۴)

روزه، مایه رسیدن به اهداف بلندی است که بدون تکیه بر معنویات دسترسی به آنها ممکن نیست. انسان در پرتو روزه، تحمل سختی ها و شکیبایی را می آموزد و تا رسیدن به هدف، پایمردی و مقاومت نشان می دهد و در مواجهه با دشواریها بی تاب نمی شود، بلکه با تکیه بر لطف الهی، در آرزوی پایان آن می نشیند و با کوشش خود، در راه رسیدن به هدف بزرگی که دارد، گام بر می دارد.

۱۴) انس با معنویات

یکی از آثار روزه بخصوص در ماه مبارک رمضان، خو گرفتن به برنامه های معنوی با توجه به سفارشهای فراوان معصومان(ع) به آن برنامه هاست که نقش بسزایی در انس افراد با معنویات و لذت بردن از برنامه های معنوی دارد.

● آثار اجتماعی روزه

۱) درس برابری و برادری

یکی از آثار اجتماعی روزه، درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبی افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمی یابند و هم با صرفه جویی در غذای شبانه روزی خود می توانند به کمک آنها بشتابند.(تفسیر نمونه/ج۱/ص ۴۵۵) امام صادق(ع) نیز با اشاره به این پیامد نیکوی روزه می فرماید: «خداوند روزه، را از آن رو واجب کرد که دارا و محتاج در آن برابر گردند.»(من لایحضره الفقیه/ج۲/ص ۴۳)

۲) ترویج فرهنگ دینی

روزه فرهنگ مخصوص خود دارد و روزه داران در ماه مبارک رمضان، بیشتر با واژه های مربوط به این فرهنگ سر و کار پیدا می کنند. طبق تحقیقات، در ماه مبارک رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماه ها به کار می روند؛ واژه هایی چون تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا و... .

۳) خروج از خودپرستی

بسیاری از کدورتها و ناهنجاریهای اجتماعی، بویژه در ارتباطهای ناسالم با دیگران، ریشه در خود پرستی و خود شیفتگی دارد. فرد روزه دار با روزه داری از پیله خودپرستی خارج شده و پروانه وار گرد دیگر دوستان نیز خواهد گشت. توجه به همسایگان، اصلاح کدورتها، بازدید از اقوام و حضور در سفره افطاری دیگران و... زمینه های پدیدآیی ارتباطهای سالم و سودمند را فراهم می سازد.

۴) احترام به جامعه

یکی از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعی آن، تمرین احترام به قانون و دیگر افراد جامعه است. در جامعه ای که روزه به عنوان یک فریضه دینی مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خویشتنداری و رعایت احترام آن جامعه می دانند و از هرکاری که موجب جریحه دار شدن و آزار روزه داران می گردد، پرهیز می کنند. در جامعه روزه دار، خوردن و آشامیدن و حرکات ضد اخلاقی مغایر با رفتار دینی به شدت محکوم است و انسانهای فهیم خویشتن را از آن دور نگه می دارند.

۵) تمرین اجرای قوانین مشترک

اگر کار سخت و دشواری برای همگان مقرر گردد، تحمل آن برای افراد از حیث روانی دشوار نخواهد بود. فخر رازی در تفسیر کبیر در این باره می گوید: چون روزه یک عبادت طاقت فرساست، عمومیت آن برای همگان مایه تقویت توان و مقاومت است. به همین دلیل، در آیه ۱۸۳بقره، از وجوب روزه در تاریخ گذشته سخن به میان آمده است. همچنین، روزه داری به صورت همگانی و در مدت معینی از سال، فرصتی را برای تمرین یکی از قوانین مذهبی فراهم کرده تا همگان از برکات دستور ها و راهکارهای دینی به صورت ملموس آگاهی یابند.

۶) کاهش جرایم اجتماعی

بر اساس آماری که از سوی مراجع مربوط اعلام می گردد، هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان میزان جرایم اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. ریشه این اصلاح اجتماعی را باید در گرایش افراد جامعه به معنویات و سلطه معنویت بر جامعه جستجو کرد. این راهکار بزرگ معنوی می تواند راه گشای دیگر معضلات اجتماع اسلامی و نیز بشری قرار گیرد؛ به گونه ای که با تبیین و گسترش صحیح مسائل دینی و روحانی، می توان به ستیز اهریمن پلیدیها و نادرستی ها رفت.

۷) فرصتی برای مهرورزی

تشویق به افطاری دادن در فرهنگ اسلامی و دستگیری از نیازمندان و نیز گستردن سفره های اطعام برای همگان که امروزه به صورت فرهنگی فراگیر درآمده، نشانه هایی از مهرورزی اند.

اکرام ایتام به پیروی از مولای یتیمان، امیر مؤمنان (ع) نیز گوشه ای از آثار اجتماعی روزه داری به شمار می آید. در ماه رمضان، دل ها در اثر همسایگی با نور و کاستن از عوامل مادی، رنگ و بوی بیشتری از محبت به خود می گیرد و زمینه گسترش شمیم خوش مهربانی در سراسر جامعه اسلامی پدید می آید.

ابراهیم اخوی