کودک در انتظار شیر اختصاصی

قصد داریم بحث را به موضوعی اختصاص دهیم که در رسانه های غیرتخصصی با این تصور که ممکن است در دامنه حوصله مخاطب نباشد, کمتر مطرح می شود, یعنی ورود به جزییات ترکیب ساختاری شیر انسان و مقایسه آن با شیر گاو

۱) قصد داریم بحث را به موضوعی اختصاص دهیم که در رسانه‌های غیرتخصصی با این تصور که ممکن است در دامنه حوصله مخاطب نباشد، کمتر مطرح می‌شود، یعنی ورود به جزییات ترکیب ساختاری شیر انسان و مقایسه آن با شیر گاو. امیدواریم با بررسی اجمالی ترکیبات اصلی شیر انسان و اشاره به برخی جزییات مقایسه‏ای آن در برابر ترکیبات موجود در شیر گاو و همین‌طور انواع شیرخشک (که پایه اغلب آنها نیز شیر گاو است)، علاوه بر اینکه دلیل تاکید و پافشاری کارشناسان تغذیه و متخصصان اطفال در زمینه تغذیه نوزاد با شیر مادر روشن‏تر شود، اعتقاد مادران گرامی در انجام آن راسخ‏تر شود.

۲) در ابتدا باید یادآور شویم که ترکیب شیر تمامی پستانداران به‏طور اعجاب‏انگیزی متناسب با روند رشد نوزادشان طراحی و خلق شده است. برای مثال میزان پروتئین شیر گاو تقریبا سه برابر شیر انسان است چرا که سرعت و میزان رشد گوساله و در نتیجه نیاز به پروتئین دریافتی آن خیلی بیشتر از نوزاد انسان است. این مساله در مورد میزان شیر ترشح‌شده نیز به خوبی مشهود است. از آنجایی‏که مصرف بیش از حد هریک از مواد مغذی دریافتی در دوران نوزادی (با توجه به عدم تکامل ارگان‌های حیاتی مانند کبد و کلیه) می‌تواند نتیجه‏ای معکوس در روند رشد ایجاد کند، توجه به این تفاوت‌ها از سوی والدین می‌تواند نقشی اساسی در انتخاب و ادامه نحوه تغذیه در یکی از مهم‌ترین دوران‏های رشد انسان یعنی در دو سال اول زندگی داشته باشد. بنابراین آنچه در ادامه و در مقام مقایسه بین شیر انسان و شیر گاو مطرح می‌شود، تایید و یادآوری تناسب بی‏نظیر شیر تولیدشده توسط هر جاندار با نیازهای تغذیه‏ای منحصر به فرد نوزاد خودش است و نه برتری مطلق شیر انسان یا بی‏فایده بودن شیر گاو.

۳) بحث را با پروتئین ادامه می‌دهیم که دیدیم از نظر کمی در شیر گاو به شکلی نامناسب چند برابر نیاز نوزاد انسان است و مازاد آن باید پس از تبدیل به مواد قابل دفع در کبد از طریق کلیه‌های تکامل‏نیافته نوزاد دفع شود. این مشکل در مورد کیفیت پروتئین موجود در شیر گاو نیز صادق است چرا که پروتئین غالب در آن از نوع کازیین است که در قیاس با لاکتالبومین (که پروتئین اصلی شیر مادر است) در دستگاه گوارش نوزاد به سختی هضم و جذب می‌شود. بنابراین با هضم و جذب آسان‏تر پروتئین موجود در شیر مادر، معده نوزاد سریع‌تر خالی و امکان تغذیه مجدد و کمک به روند وزن‏گیری و رشد وی زودتر فراهم می‌شود. نوع اسیدهای آمینه تشکیل‏دهنده لاکتالبومین موجود در شیر مادر نیز به گونه‏ای است که دارای بالاترین تطابق ممکن با نیازهای نوزاد در روند تکاملی و رشد وی باشد. مثلا شیر انسان دارای متیونین کم و سیستیین بیشتری نسبت به شیر گاو است که این امر با توجه به عدم توان نوزاد در ایجاد آنزیمی که تبدیل متیونین به سیستیین را بر عهده دارد، نیاز حیاتی به این اسیدآمینه را برآورده می‌کند. اسیدآمینه تارین نیز بر خلاف اسیدآمینه‌های تیروزین و فنیل‏آلانین در شیر مادر بیشتر است. نقش این اسیدآمینه در تکامل سیستم عصبی و مغز انسان حیاتی است. این در حالی است که بالا بودن تیروزین و فنیل‏آلانین موجود در شیر گاو برای تکامل اعصاب مرکزی به‏ویژه در نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا آمده‏اند (نوزاد نارس) می‌تواند نقشی بازدارنده داشته باشد.

۴) یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های ترکیبی شیر مادر با تمامی مواد غذایی که ممکن است به نوزاد داده شود، از جمله شیر گاو یا انواع شیرخشک، وجود برخی آنزیم‏ها و ایمونوگلوبین‏های طبیعی است. آنزیم‏ها علاوه بر کمک در هضم و جذب مواد مغذی مانند کربوهیدرات‏ها یا چربی‏های موجود در شیر می‌توانند با تجزیه دیواره سلولی باکتری‏ها از ابتلا به بیماری‏های عفونی نیز جلوگیری کند. لیزوزیم از جمله این آنزیم‏هاست که در شیر مادر به وفور وجود دارد. وجود ایمونوگلوبین‏های گوناگون مانندIgA، IgG، IgE و لاکتوفرین در کنار محیط اسیدی دستگاه گوارش نوزادی که با شیر مادر تغذیه می‌شود، باعث می‌شود، این نوزادان در برابر ابتلا به عفونت‏های گوناگون ادراری، گوارشی و گوش میانی، مصونیت بیشتری داشته باشند. به عنوان مثال، طبق آمار موجود، نوزادانی که با شیشه تغذیه می‌شوند سه تا چهار برابر بیشتر به اسهال مبتلا می‌شوند. وجود لاکتوز در شیر مادر که بیش از ۸۰درصد کربوهیدرات شیر مادر را تشکیل می‌دهد در کنار فاکتور بیفیدوس باعث رشد عامل غیرپاتوژن و بسیار مفیدی به نام لاکتوباسیلوس بیفیدوس در دستگاه گوارش کودک می‌شود که عامل اصلی تبدیل لاکتوز به اسید لاکتیک است و همین محیط اسیدی ایجادشده توسط این عامل در دستگاه گوارش، هم در بالا بردن حلالیت و جذب برخی مواد مغذی موجود در شیر مانند کلسیم موثر است و همچنین از رشد بسیاری از عوامل بیماری‌زا همچون «ای‏.کولا» جلوگیری می‌کند. این فاکتور مفید و حیاتی در محیطی که حاوی پروتئین کم و لاکتوز زیاد باشد بهتر شکل می‏گیرد، یعنی شرایطی که در شیر مادر با وجود نسبت یک به هفت به خوبی فراهم است. این نسبت در شیر گاو برابر با یک به چهار است که عملا امکان تولید این فاکتور در آن به صفر می‌رسد.

حمید خواجه‏ پور