ماهی کجاست تو سفره

نمایشگاه «نقش ماهی» در هفت سین ایرانی

یک عمر نشسته‌ایم و هی غر زده‌ایم که این فرنگی‌ها می‌روند و برای خودشان نماد می‌سازند، بعد نه تنها از این نمادهای‌شان یک عالمه استفاده‌های رنگ و وارنگ تبلیغاتی در جهت روحیه دادن به جامعه‌شان می‌کنند که بعدش این نماد را به ما هم تحمیل می‌کنند و فرهنگ ساختگی‌شان که اتفاقا اصلا هم با اعتقادات ما جور در نمی‌آید را وارد جامعه ما می‌کنند.

حالا اگر وسط همین ماجرای نداشتن نماد و ورود نماد خرس و شکلات برای ولنتاین و درخت و ستاره برای کریسمس، یکهو ببینیم یک عده هنرمند نشسته‌اند و از یک نماد قدیمی در جهت زنده کردن فرهنگ خودمان استفاده کرده‌اند و کلی هم برایش طرح زده‌اند و کار هنری انجام داده‌اند، ببینید چه‌قدر هیجان زده می‌شویم. ما هم از شنیدن اسم نمایشگاهی که در آن از نماد ماهی و طرح ماهی برای وسایل سفره هفت‌سین استفاده شده بود کلی هیجان زده شدیم و البته بعد از دیدن آثار هنرمندهای این نمایشگاه هیجان‌مان بیشتر هم شد.

همیشه قبل از نوروز علاوه بر این‌که هر کدام از ما در خانه خودمان مقدمات نوروز و سفره هفت‌سین را آماده می‌کنیم، در شهر هم اتفاق مشابهی می‌افتد. هر کسی نمایشگاهی به راه می‌اندازد، از نمایشگاه‌های کوچک مدارس که با هنر دانش‌آموزان و همت معلمان بر پا می‌شود، گرفته تا نمایشگاه‌های عمومی. اما این بار در گوشه‌ای از شهر با نمایشگاهی متفاوت رو‌به‌رو شدیم. نمایشگاهی که در آن چندین هنرمند از شهرهای مختلف هنر خودشان را به نمایش گذاشته‌ بودند.

«نقش ماهی» اسم نمایشگاهی است که حدود دوهفته در مشهد دایر بود. در این نمایشگاه هر هنرمند بنا به رشته تخصصی خودش نقش ماهی را در کارش پیاده کرده بود. یکی روی سرامیک، یکی روی برنج و مس، دیگران بر روی شیشه، سفال، پارچه و چوب. هر کسی به نحوی نقش ماهی را به شکلی هنرمندانه در کارش پیاده کرده بود. اولین چیزی که در بدو ورود به نمایشگاه احساس کردیم حال و هوای عید و بوی نوروز بود. زیبایی نمایشگاه در نگاه اول طرح‌ها و رنگ‌های زیبای شیشه‌ها و سرامیک‌ها و انعکاس نور توی آن‌ها بود و بعدش طرح‌های بی‌نظیری از ماهی که تا حالا هیچ‌جا شبیه‌اش را ندیده بودیم. ترکیب رنگ آبی با طرح ماهی روی سفال‌ها و شیشه‌ها نشان می‌دهند که با هنرمندهای خوش سلیقه و متخصصی طرف هستیم.

● چرا ماهی؟

ما در دوره‌های مختلف تاریخی‌مان طرح ماهی را داریم، در دوره هخامنشی، سلجوقی. اگر بخواهیم گسترده‌تر بررسی کنیم، در همه ادیان هم ماهی وجود دارد. نقش ماهی چیزی است که از بچگی در خیال این هنرمندان وجود داشته است. نقش ماهی در سفره هفت سین هم که غیر قابل انکار است، ماهی در سفره هفت سین نمادی از زندگی و حیات است. سال‌ها عوض می‌شود ولی این حیات ادامه می‌یابد. این بخشی از هویت ماست و این هویت ایرانی در وجود همه ماست، و اگر نبود، این طرح‌ها شکل نمی‌گرفت. چیزهایی که در این نمایشگاه مشاهده می‌شود، طراحی‌های هنرمندها از این ایده‌هاست. هنرمندهای این نمایشگاه سعی کردند با تجربه‌ها، تکنیک‌ها و مهارت‌های خاص خودشان، کاری کاربردی ارائه بدهند تا هنرشان وارد خانه‌های مردم شود و این هویت برای آنان یادآوری شود.

● ایده ماهی از کجا آمد؟

اولین بار چنین نمایشگاهی و از طرف همین گروه سال گذشته با عنوان نمایشگاه «عیدانه» برگزار شد که چون از زمان ایجاد جرقه نمایشگاه در ذهن بانیانش تا پایان سال فرصت زیادی نبود، کل کارها سفره هفت ‌سین بودند، ولی امسال محمد نوری جرقه کار را زودتر از این‌ها زد تا دوستان هنرمندش فرصت بیشتری برای ایده‌پردازی داشته باشند و کارها خلاقیت بیشتری داشته باشد. ایده اولیه نقش ماهی بود، هر کدام از بچه‌های هنرمند این نمایشگاه هم که در یک گوشه کشور بودند تصمیم گرفتند که طرح و ایده ماهی را روی همان زمینه تخصصی خودشان کار کنند. هر کسی ایده خودش را بدون این‌که دیگران بدانند پیاده کرده و اتفاقا نتیجه کارها هم آثار زیبا و متنوعی از آب درآمدند.

● ۴۰ نوع ماهی

قرارشان این بوده که هیچ کدامشان کار همدیگر را نبینند، فقط قرار شده که همه نقش ماهی را کار کنند. تنها وجه مشترک بین کارها همین ایده مشترک بوده است. ولی از همین ایده مشترک ما شاهد کارهای متنوعی هستیم. حالا شما فکر کنید که در تنهایی‌تان نشسته‌اید و تصمیم می‌گیرید چند تا نقاشی ماهی بکشید، حداکثر ۵ تا طرح و شکل ماهی به ذهن‌تان خطور می‌کند، اما ما در این نمایشگاه ۴۰ تا کار متنوع و متفاوت با همین طرح ماهی دیدیم که هر کدام‌شان هم به لحاظ ظاهری و هم کاربردی با هم تفاوت داشتند. ایده‌ کارها مال خود هنرمندها است، ولی از تکنیک‌های سنتی ایرانی برای نمایش آن استفاده کرده‌اند و با توجه به این که همه این هنرمندها دانش‌آموخته دانشگاه‌های مختلف هنری ایران هستند و با طرح‌ها و تکنیک‌ها آشنایی کامل دارند به خوبی از آن‌ها استفاده کرده‌اند و البته همه این ایده‌ها و طرح‌ها را هم به روز کرده‌اند.

● ماهی‌سازها

بیشتر هنرمندهای نمایشگاه جز یک نفر فارغ‌التحصیل رشته صنایع دستی دانشگاه هنر هستند. در بخش زیورآلات رباب عبداللهی با نقش، فرم و ایده ماهی، زیورآلات خود را ارائه داده‌، که شامل کارهای تزئینی و کاربردی مختلف است و فهیمه نوری که فارغ‌التحصیل دانشگاه اصفهان است که او هم با ایده و نقش ماهی کار هنری‌اش را ارائه کرده که بین این کارها، گردنبندها و گوشواره‌های زیبایی به شکل ماهی دیده می‌شوند و هر کدام شان علاوه بر ظاهر هنری و زیبا به‌خاطر فلز به کار رفته هم ارزشمند هستند.

در بخش چوب، حسین‌پورشیخ که فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر تهران است و حدود ۸ سال است که کار چوب انجام می‌دهد، کارهای کاربردی مثل قاب‌ عکس، آینه‌، جای عود و مجسمه‌هایی با طرح و شکل ماهی را ساخته که خصوصیت مهم‌شان همین کاربردی بودن‌شان است.

در قسمت سرامیک فریبرز فرتاش از شاهرود و آقای شاهی از اصفهان از اساتید قدیمی سرامیک ایران هستند و همین‌طور رضا تائبی و نفیسه خلج زوج کرجی، با هم مجموعه کارهای سرامیک دست سازشان را ارائه کرده‌اند که بسیار هم مورد استقبال قرار گرفته. همین‌طور خانم فرهنگی از تبریز.

در بخش تلفیقی چوب و شیشه علیرضا موری و مریم شهبازی شرکت کردند و این زوج هم از کرج هستند و فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر زاهدان و شیشه‌های دست‌ساز که مجموعه کارهای محمد نوری و همسرش مریم وفایی است، که هر دو فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر تهران هستند و ۹ سال است که به صورت حرفه‌ای این کار را انجام می‌دهند. لاله‌های نوروزی هم کار رضا تبدل خواه است. ایشان فارغ‌التحصیل دانشگاه سوره هستند. صادق خداپرست در چاپ دستی و چاپ باتیک سفره‌هایی با طرح ماهی به عنوان سفره هفت‌سین به نمایشگاه فرستاده او هم فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر تهران است. بیشتر این هنرمندها که اسم‌شان را گفتیم قبلا هم نمایشگاه انفرادی و گروهی داشتند و دوستانی قدیمی هستند که به بهانه همین کارهای هنری نمایشگاهی‌شان دور هم جمع می‌شوند.

● وقتی هنر وارد خانه‌ها می‌شود

محمد نوری مسئول و بانی این نمایشگاه گروهی و یکی از هنرمندان آن است که ما بیشتر از بقیه فرصت داشتیم تا درباره کارهایش صحبت کنیم، محمد نوری: ۱۰ سال است که با همسرش مریم وفایی کار طراحی و ساخت شیشه‌های دست‌ساز را انجام می‌دهند. ۶ نمایشگاه انفرادی و ۱۳ نمایشگاه گروهی که با این ۱۴ تا شده است را برگزار کرده‌اند. سال گذشته نمایشگاه را با عنوان «عیدانه» برگزار کرده‌اند و امسال با عنوان «نقش ماهی در هفت سین ایرانی».

در مورد این سؤال که آیا مردم تا حالا درخواست نمی‌دادند تا نمادهای ایرانی اصیل وارد زندگی‌شان بشود یا هنرمندها کاری ارائه نمی‌کردند نظرش را می‌گوید: «شرح داستان این‌که ارائه نشدن آثار از طرف هنرمندان بوده و یا عدم درخواست از طرف مردم، مانند قضیه تقدم و تأخر مرغ و تخم مرغ است.! اما تجربه شخصی من در این ۴ سال که که با ایده هفت سین کار کردیم، نشان داده که مردم این کارها را بسیار دوست دارند و انگار بخش خالی زندگی‌شان را در این‌جا پیدا می‌کنند.»

خیلی امیدوار است حالا که این راه شروع شده ادامه پیدا کند و تأثیرش را بین مردم و جامعه بگذارد و معتقد است وقتی هنرمندها، گروهی روی موضوعی کار می‌کنند نتیجه کارشان چند برابر می‌شود.

محمد نوری می‌گوید: این نمایشگاه کاری بود که به اتفاق گروهی از هنرمندان انجام شد و من بخش کوچکی از آن هستم و به عنوان نماینده آن عزیزان صحبت می‌کنیم. همه این هنرمندان، جزء بهترین هنرجویان این رشته هستند و هیچ کدامشان هنرمندی معمولی نیستند. بعضی که پیشکسوت‌تر هستند جزء اساتید با مهارت و درجه یک کشور هستند. فقط شاید فرصتی برای این‌که در چنین نمایشگاهی گرد هم بیاییم تا به الان پیش نیامده بود.

● حسین پورشیخ

▪ فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر تهران

▪ چند سالتان است؟

▪ متولد ۱۳۶۰ هستم.

- ایده ماهی از کجا به ذهن‌تان رسید؟

از حدود ۶، ۷ سال پیش با همین عنوان نقش ماهی در سنت نوروز در گالری سعدآباد تهران نمایشگاه برپا کردیم. از همان موقع روی این قضیه فکر کردم که چطور می‌توانم این موضوع را با مجسمه‌سازی با چوب تلفیق کنم. در همان موقع کارهایی ارائه دادم که فقط مجسمه ماهی بود. کارهایی که آن‌جا ارائه دادم کاربردی بود. چون احساس کردم مردم با کارهای کاربردی راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند، تا این‌که فقط مجسمه باشد. روی این موضوع خیلی کار کردم. در چند سال اخیر هم که با گالری‌ها نزدیک عید کار می‌کنم و این موضوع ماهی با فرمت‌های مختلف را ارائه می‌دهم. من ماهی را با رقص، حرکات دم و کرشمه‌هایی که دارد در طرح‌هایم نشان دادم و در قاب عکس و آینه این‌ها طرح‌هایم را پیاده کردم تا مردم راحت‌تر بپذیرند و وارد خانه‌ها شود. هنرمند دوست دارد هنرش وارد خانه مردم شود.

- چقدر سعی کردید کارهایتان کاربردی و امروزی باشد؟

یک هنرمند در طولانی مدت برای کارش فکر می‌کند حتی زمانی که می‌خواهیم بخوابیم، چیزهایی در ذهنمان می‌آید. من بیشتر طرح‌هایم را زمانی که پیاد‌روی می‌کنم و قدم می‌زنم در ذهن خود طراحی می‌کنم و وقتی به خانه می‌رسم آن‌ها روی کاغذ می‌آورم. اما اگر صرفا بگویم برای این نمایشگاه اختصاصی طراحی کردم خیر این‌طور نبوده. در طولانی مدت طرح‌ها در ذهنم بوده و روی کاغذ پیاده کرده و در آرشیو نگه داشته و موقع نیاز از آن‌ها استفاده می‌کنم. همان موقع هم که از آرشیو برداشته و می‌خواهم از آن‌ها استفاده کنم از فیلترهایی رد می‌کنم تا ببینم در اجرای عملی آن، کدام زیباتر در می‌آید.

- به نظر شما این نمایشگاه کمک می‌کند سنت‌های اصیل و قدیمی به جامعه برگردد؟

طبیعتا بی‌تأثیر نیست. هرچیزی که به مردم نشان داده شود، چون تکرار می‌شود باعث جذب مخاطب و ماندگاری می‌شود. نقش ماهی در سنت نوروز هم اگر ادامه‌دار شود و مسئولان تبلیغات گسترده‌ای انجام دهند، ماندگار می‌شود. اگر قرار باشد صرفا گالری کوچک با تبلیغات کوتاه مدت باشد و افرادی محدود برای بازدید آن بیایند، طبیعتا نمی‌تواند تأثیر زیادی داشته باشد. چون الان همه چیز در عرصه تبلیغات است، هرچیزی که بتوانیم تبلیغات زیادی راجع به آن انجام دهیم را مردم می‌پذیرند.

- قبل از این هم نمایشگاه داشته‌اید؟

من حدود ۲۰ نمایشگاه گروهی و ۵ نمایشگاه انفرادی داشته‌ام. جدای از این‌ها در حدود ۵ نمایشگاهی که مربوط به مسابقات و یا جشنواره تجسمی فجر و جشنواره هنرهای دستی و سنتی بوده مقام کسب کرده و نفر اول شده‌ام. در این فرم نمایشگاه در حدود سال ۸۳-۸۲ در گالری سعدآباد و جهان نما که با همین عنوان بود شرکت کردم.

● ناهید فرهنگی

عضو انجمن هنرهای تجسمی تهران / عضو انجمن سفال‌گران تبریز

حدودا ۱۵ سال است که در کانون سفال تبریز هر سال سفره‌های هفت سین با طرح ماهی داشته و اجرا می‌کنیم. من با آقای نوری در نمایشگاه‌های دیگر آشنا شدم. ایشان از مشهد با من تماس گرفتند و گفتند نمایشگاهی با طرح ماهی داریم. شما شرکت می‌کنید؟ گفتم: بله. ما هر سال در خود تبریز، تهران، همدان و جاهای دیگر نمایشگاه داریم.

- چه‌قدر از کارتان پایه هنری و علمی تان بوده و چه‌قدر ایده‌های شخصی خودتان است؟

در کل می‌توانم بگویم من به صورت تجربی این هنر را فرا گرفتم و تحصیلات عالی ندارم. حدود ۱۵ سال قبل خانم مقدم از تهران آمدند و این هنر بومی تبریز که داشت از بین می‌رفت، احیا و آن را ماندگار کردند و ما به صورت تجربی این هنر را از ایشان یاد گرفتیم. در فرهنگ ایران، قبلا هم طرح ماهی بود. هنرهای باستانی را با هنر معاصر تطبیق می‌دهیم و سعی می‌کنیم طرحی بزنیم که مورد پسند همه باشد. یکسری از کارها فقط هنری بود و یکسری کارها خیر. ما کارهایی اورجینال و تک هم داریم که در نمایشگاه‌های مخصوص می‌گذاریم.

- چه‌قدر سعی کردید کارهایتان کاربردی و امروزی باشد؟

تمام تلاشم این بود که کارها کاربردی و قابل استفاده باشد. من و همکارانم تمام تلاش‌مان را می‌کنیم سفالینه‌ها دوباره به خانه‌ها بازگردند و مردم از آن‌ها استفاده کنند. مخصوصا رنگ فیروزه که رنگ بسیار مثبت و دلگشایی است و به طبع برای روحیه افراد نیز خوب است. این ثابت شده است که اگر هر کدام از ما یک رنگ فیروزه‌ای در خانه داشته باشیم بار مثبتش خیلی زیاد است.

- به نظر شما این نمایشگاه کمک می‌کند سنت‌های اصیل به جامعه برگردد؟

مشخص است خیلی تأثیر دارد. هر چه قدر تبلیغ شود و در معرض دید قرار بگیرد باعث می‌شود که به سنت‌های قدیم‌مان برگردیم و طبیعتا همه ما به این سنت‌ها علاقه داریم. هر چه بگوییم این‌ها دیگر کارایی ندارند و از مد افتاده‌اند و حالا عتیقه شده‌اند، در حقیقت این طور نیست و قابل استفاده هستند و اگر تبلیغ بیشتری صورت گیرد و به جای خرید وسایل چینی از همین صنایع دستی خودمان استفاده کنیم، این تنها مختص سفال نیست. در ایران صنایع دستی متنوع است ولی اگر حمایت بیشتری صورت گیرد نه تنها در داخل کشور بلکه در خارج کشور هم خریدار است. می‌توانیم بازار خوبی داشته باشیم. ما باید به این نکته توجه کنیم که علاوه بر نفت و گاز، صنایع دستی هم داریم.

- قبل از این هم نمایشگاه داشته‌اید؟

حدود ۴ نمایشگاه انفرادی داشتم و حدودا در ۲۰ الی ۲۲ نمایشگاه‌ گروهی شرکت کرده‌ام. الان هم در مراغه و هم همدان یک نمایشگاه انفرادی دارم. یک نمایشگاه گروهی هم در تهران داریم. به طبع برای اینکه عضو هنرهای تجسمی شویم بایستی یکسری کارهای اورجینال و تک که طراحی آن‌ها مختص به خودم باشد، ارائه می‌دادم. به همین دلیل ۴ نمایشگاه گذاشته‌ام که ۳تای آن قابل قبول بوده و توانستم عضو هنرهای تجسمی ایران شوم.

● بقیه هنرمندان ماهی‌ساز

▪ علیرضا تبدل خواه

▪ فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر سوره

▪ علیرضا موری و مریم شهبازی

▪ فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر زاهدان

▪ صادق خداپرست

▪ فارغ‌التحصیل دانشگاه هنر تهران

▪ رباب عبداللهی، رضا تائبی و نفیسه خلج

▪ فارغ‌التحصیل رشته گرافیک از هنرستان کرمان

▪ و فارغ‌التحصیل رشته صنایع‌دستی از دانشگاه هنر

نویسنده: آزاده شجاعی- صدیقه سادات بهشتی

حسین علی تهرانی