جادوی واژه ها جهان را تسخیر می كند

كلمات از جهان بالا می روند و سر بر آسمان می سایند تا همه را جادو كنند

اسطوره ها از دل تاریخ فراخوانده می شوند تا همكاری تازه ای با كلمات آغاز كنند. كلمات میان خیر و شر به تماشا می نشینند و قضاوت را به عهده جهانیان می گذارند. جست وجو گری بی نام ونشان، هری پاتر نامی كوچك بر خاك سرد پا می گذارد و همراه با اسطوره ها در قلب تمدن یكبار دیگر سكوت تاریخ را می شكند. ما همراه او و تمامی جادوهای زمین به سرزمین افسانه های بیست و یكمین قرن تاریخ می رویم. به نام تماشا. این جادوی واژه هاست كه آدمی را لینچ می كند. زمان با كلمات تاخت می خورد تا انتظار برای رسیدن به معنای جادو به سر آید و ما در همنشینی جادوی كلمات به جایی دیگر رویم و خود را از جهانی با معنایی دیگر به معنای دیگری از جهان پرتاب كنیم. این جا «رولینگ» بر فراز قله ها ایستاده است و ما را تماشا می كند. سوار بر خرمراد، چهار نعل می تازد تو گویی به تمامی قصد كرده تا جهان را به دور از خشونت و نبرد فقط با نوشتن هری پاتر تسخیر كند.

در تكثیر كلمات هر چه بگویی از او برمی آید. كودكان جهان به صف می ایستند و قاطعانه از او روایتی دیگر و متنی دیگر طلب می كنند. او در فرایندی دیالتیكی گرفتار شده است. این او نیست كه می نویسد، این رؤیای تباه شده كودكان است كه بر دستان او فرمان می راند و او را، رولینگ را به تسخیر دنیا دعوت می كند. در اجرای این وسوسه آدم بزرگها نیز شركت می كنند تا كلمات در كتابها ردیف شوند. كتاب از مرزها می گذرد و اشتیاقی دیگر گونه مشتاقان را فرا می گیرد. او جادو می كند و جادو در او رخنه می كند.

آنكه می گفت اسطوره ها به تمامی مرده اند خود خواهد دید كه در دنیایی كه اسطوره هایش به آن سوی زمان رانده شده اند، چگونه زندگان به تكاپو بر می خیزند ورؤیای كودكان را با اسطوره های مجازی پر می كنند. جادو جاذبه می آفریند و ترس اشتیاق ایجاد می كند. رمز و راز این جاودانه بودن در چیست؟ آنكه كلمه می آفریند و «رولینگ» نام می گیرد. آیا مایه مباهات است یا سبب ترس؟

«هری پاتر، روح مسیحیت جوانان را گمراه می كند» كتابی كه از سوی پاپ «بندیكت» شانزدهم، رهبر كاتولیك های جهان اینگونه توصیف می شود، اكنون همه نگاهها را به خود معطوف داشته است. گواه این مدعا میلیونها نسخه ای است كه در قالب ۶جلد مجزا به تمامی دنیا ارسال شده است. جالب ترین واكنش به این كتاب را نه در میان كودكان كه بایستی در میان بزرگسالان جست وجو كرد و یافت. آن هم نه در حالت عادی كه در زندان: «مقامات زندان گوانتانامو گفتند: كتاب «هری پاتر و شاهزاده دورگه» به شدت زندانیان این زندان را به خود مشغول داشته است.» علاقه به مطالعه این كتاب مرز نمی شناسد. بسیاری از ایرانیان نیز در حالتی از انتظار بازار كتاب را تحت نظر گرفته اند. این اتفاق از همان روزی شكل گرفت كه یكی از ناشران با فاصله ای اندك از چاپ ششمین جلد از كتابهای «هری پاتر» با نصب یك آگهی بر در و دیوار خیابان انقلاب، خبر از ترجمه این اثر داد. فروشندگان كتاب در حالی از توزیع این كتاب در بازار خبر می دهندكه به گفته آنها تاكنون ۱۳مترجم خبر از ترجمه این كتاب پرفروش داده اند. با این فروش خیره كننده پاسخ به پرسش از دلایل این رغبت همچنان در نزد منتقدان و كارشناسان حوزه ادبیات خالی مانده است. بررسی این موضوع از نظر «فتح الله بی نیاز» منتقد ادبی، نویسنده به چند شاخص وابسته است. «بی نیاز» برای ورود به موضوع، بحث خود را اینگونه آغاز می كند: «مخاطبان كتاب در كشورهای اروپایی، آمریكا، كانادا و تا حدودی بعضی از كشورهای آمریكای لاتین معمولاً به سه دسته تقسیم می شوند.

این سه دسته از نظر نحوه خواندن عبارتند از قشر خیلی نخبه كه معمولاً دودرصد از اعضای جامعه را تشكیل می دهند. آنها به شكلی تخصصی در حوزه مورد علاقه خود كار می كنند مثلاً به كتابهایی چون اولیس جیمز جویس علاقه نشان می دهند. دسته دوم مخاطبان حرفه ای و فعال اند. این گروه حدود ۲۰درصد از اعضای جامعه را تشكیل می دهند. آنها در مورد ادبیات مخاطبان جدی به شمار می آیند وبه آثار بسیاری از نویسندگان حرفه ای چون یوسا، ماركز و... علاقه نشان می دهند. ۵۰درصد بقیه خوانندگان نیز خوانندگان و مخاطبان عامه پسند به شمار می آیند. حال در میان كتابهای مربوط به این حوزه بعضی موفق می شوند و بعضی نمی شوند. وی با تقسیم ژانرهای مربوط به این حوزه نویسندگان مربوط به آن را نیز مشخص كرده و می گوید: «جان گریشام در ژانر پلیسی می نویسد، دانیل استیل عاشقانه و رولینگ خیال پردازانه می نویسد.» «بی نیاز» علت انتخاب چنین ژانری از سوی این نویسنده انگلیسی را ناشی از دقت وی می داند و می گوید: «به نظرم او از قدرت تشخیص خیلی خوبی برخوردار است، این هم یك نوع سیاست است، سیاست تشخیص شدنی از ناشدنی. چه آنكه دقیقاً بر روی نیازهای گذرا و دلخوش كننده مردم دست گذاشته است.» «بی نیاز» از این نظر كار«رولینگ» را شبیه كار فیلمسازهای هندی می داند كه بیننده ناامید را به دنیای آرزوهای رنگارنگ دعوت می كند. وی می افزاید: «شما كمتر برخوردی در این داستانها می بینید كه از حوزه تمایلات روحی به دور باشد.» آیا رولینگ در داستان خویش، شكلی دیگرگونه از ایدئولوژی پنهان كرده است. بی نیاز در پاسخ به این پرسش می افزاید: «به هر حال در این اثر نوعی تحذیر آدمهای دوره مدرنیسم نهفته است از این نظر شاید بتوان به عنوان یك ایدئولوژی در آن نگریست، چه آنكه به این طریق ماحصل كار ایدئولوژیك می شود. اما این ایدئولوژی به عنوان عنصری از پیش تعیین شده وجودندارد. ولی به هر حال باید توجه كرد كه یكی از مهمترین عناصر داستانهای عامه پسند، تثبیت وضع موجود است، یعنی می خواهد افراد در همین وضع موجود به سعادت برسند.»

استفاده از عناصر اسطوره ای و توجه به جادو به عنوان مناسك آیینی انسانهای پیش ازتاریخ، یكی از ویژگی های بارز نهفته در درون كتاب هری پاتر است. «یوسف علیخانی» نویسنده در تحلیل این نكته با اشاره به استفاده از عنصر جادو در دیگر آثاری از این دست و مقایسه آن با جادوی نهفته در هری پاتر چنین می گوید: «وقتی به تاریخ داستانهای افسانه ای و جادویی نگاه می كنیم متوجه می شویم كه پیش از هری پاتر نمونه های دیگری از این دست وجود داشته است. داستانهای هزار ویك شب، سیندرلا و یا آلیس در سرزمین عجایب از جمله این كتابهاست. اما به نظر من توجه به هری پاتر و استقبال بی سابقه از آن به دلایل دیگری باز می گردد.» وی می افزاید:« به گمانم اینكه یك كودك یتیم به نام هری پاتر با یك عینك مخصوص قادر به انجام كارهای مشكل است، برای خوانندگان ایجاد جذابیت می كند. چرا كه انسان در طول تاریخ نشان داده كه خیلی دوست دارد مشكلاتش به شكلی ساده و جادویی حل شود.» وی در تشریح عوامل دیگر به شجاعت شخصیت اصلی این داستان اشاره كرده و می گوید: «شجاعت هری پاتر در رویارویی با مشكلات یكی دیگر از عوامل موفقیت این شخصیت داستانی است. این شجاعت در كنار میل به شهرت و برانگیختن احترام دیگران، همه از عوامل موفقیت این كتاب اند.» «علیخانی» در ادامه می افزاید: «تمامی كودكان فكر می كنند كه خانواده هایشان آنها را نمی فهمند، بنابراین با علاقه به شخصیت افسانه ای و قهرمان هری پاتر جذب می شوند ودوست دارند همانند او قهرمان شوند تا توجه دیگران را به خود جلب كنند.» از سوی دیگر وی تأكید می كند: «همه ما دوست داریم خیر بر شر پیروز شود واز آنجا كه موضوع اغلب داستانهای كودك و نوجوان پیروزی خیر بر شر است، هر بار كه هری پاتر بر آدم بدها پیروز می شود، اقبال به خواندن خود را دوچندان می كند.» رولینگ در تمامی این موارد برای بیان عقاید دوطرف ماجرا، به ساختارهای اسطوره ای و استفاده از عناصر جادویی پایبند می ماند. «فتح الله بی نیاز» توجه به این عناصر را از منظر روانشناسی مورد بحث قرار داده و می گوید: «یونگ معتقد است كه اسطوره ها به دوره ما انتقال پیدا كرده اند به این معنی كه در درون هر یك از ما به زندگی خود ادامه می دهند. فروید البته این نكته را قبول ندارد و آن را نشانه یك بیماری می داند. با این حال به اعتقاد یونگ این یكی از نشانه های انسان مدرن است. به نظر من كسانی چون «یونگ» و حتی «فریزر» توجه ما را به این نكته جلب می كنندكه بشر امروز حتی مدرن ترین افراد، گرایش ناخودآگاهی به جادو و قصه های شاه پریان دارد. وقتی ما براساس این گزارش ناخودآگاه به متنی دست پیدا می كنیم كه از چنین عناصری استفاده كرده به سمت آن كشش پیدا می كنیم. به نظر من این یك نوع هم حسی است. به این معنا كه اسطوره برای بسیاری از ما سرگرم كننده است.»

رولینگ برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب خویش علاوه بر توجه به جادو به عنوان یك عنصر سرگرم كننده از عناصر آشنای دیگر نیز بهره گرفته است. «یوسف علیخانی» در مورد این عناصر می گوید: «نكته مهم دیگر توجه به ساخت پلیسی این كتابهاست. تمامی كودكان و نوجوانان از داستانهای جنایی و پلیسی لذت می برند. رولینگ نیز با آگاهی از این نكته از این اسلوب استفاده كرده و توانسته به خوبی هری پاترش را محبوب سازد.»

كلمات در صفحات كتابها آتش می زنند. جهان به كام آتش می رود و ققنوسی از دل آن برمی خیزد.، این كتاب است، كتاب چیزی است كه نوشته می شود. كتاب چیزی است كه خوانده می شود» روزی ماركز از پس بیان این كلمات به نجوا چنین گفته بود: «بعد از این چیزی وجود ندارد، هر آنچه هست، مرگ و نابودی است.»