شنبه, ۴ اسفند, ۱۴۰۳ / 22 February, 2025

مجله ویستا

بررسی زیرساخت خدمات کتابخانه ای آموزش از راه دور دانشگاه پیام نور در پیوند با ساختار آموزشی آن

پژوهش حاضر با هدف بررسی زیرساخت خدمات کتابخانه ای آموزش از راه دور در کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور و در پیوند با ساختار آموزشی، به روش مشاهده اسنادی(مربوط به دوره پنج‌ ساله ۱۳۸۴-۱۳۸۰)و نیز روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری شامل۱۰ مرکز بزرگ که بصورت انتخابی و ۱۰ مرکز کوچک که به صورت تصادفی مشخص شده بود، می‌باشد. این مراکز در ۱۰ منطقه، بر اساس تقسیم‌بندی دانشگاه پیام نور در سطح کشور، قرار داشت. اعضای‌ هیئت علمی در مراکز بیست گانه مورد بررسی در سال۱۳۸۵، ۲۲۰ نفر بودند که ۱۷۶ نفر (۸۰%) به پرسشنامه پاسخ دادند. جامعه آماری مسئولان کتابخانه (کتابداران) در مراکز مورد بررسی ۲۰ نفر بودند که همگی (۱۰۰%) به پرسشنامه پاسخ دادند. جامعه آماری دانشجویان نیز در ۲۰ مرکز مورد پژوهش شامل ۹۶۲/۱۰۰ دانشجو بود. حجم نمونه دانشجویان بر اساس فرمولهای آماری، حداقل ۱۰۶۴ نفر تعیین شد تا با شیوه نمونه‌گیری تصادفی ساده انجام پذیرد. در کل۱۴۰۰ پرسشنامه میان دانشجویان مراکز بیست گانه (با تخصیص متناسب در هر مرکز) توزیع گردید که ۱۱۱۲ نفر به آن پاسخ دادند. یافته‌های پژوهش نشان داد:

۱) بین هر یک از عوامل زیرساختی (امکانات، مدیریت، کارکنان، مستندسازی، امور مالی، منابع و خدمات) کتابخانه‌های «مراکز» دانشگاه پیام نور مستقر در شهرهای بزرگ و کتابخانه‌های «مراکز» مستقر در شهرهای کوچک از دیدگاه کتابداران، تفاوتی معنادار وجود ندارد.

۲) در بیشتر موارد بین میزان رشد کمّی ساختار آموزشی دانشگاه پیام نور ( دانشجو، عضو هیئت علمی، رشته تحصیلی، کارمند، بودجه و هزینه‌های آموزشی) و میزان رشد کمّی امکانات کتابخانه‌ها (کتابدار، منابع چاپی و دیجیتالی، منابع دیداری شنیداری، مساحت و سایر امکانات)، رابطه‌ای معنادار وجود ندارد.

۳) بین میزان استفاده دانشجویان دانشگاه پیام نور از کتابخانه و شیوه‌های رسمی آموزشی(تک کتاب و بدون منبع، خودخوان و بدون منبع، عملی و بدون منبع) تفاوت معنادار وجود دارد.

۴) بین نگرش اعضای‌ هیئت علمی و دانشجویان دانشگاه پیام نور درباره تناسب امکانات، منابع و خدمات موجود در کتابخانه‌های این دانشگاه، تفاوتی معنادار وجود ندارد.

۵) بین میزان دسترس‌پذیری منابع اطلاعاتی دیجیتالی و منابع اطلاعاتی چاپی کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور از دیدگاه اعضای‌ هیئت علمی، تفاوتی معنادار وجود دارد.

۶) بین میزان دسترس‌پذیری منابع اطلاعاتی دیجیتالی و منابع اطلاعاتی چاپی کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور از دیدگاه دانشجویان، تفاوتی معنادار وجود دارد.

۷) بین نگرش اعضای‌ هیئت علمی، کتابداران و دانشجویان درباره جایگزینی منابع دیجیتالی بجای منابع چاپی، تفاوتی معنادار وجود دارد.

● مقدمه

یکی از روشهای توسعه آموزش عالی در سطح کشور، کاربرد نظام آموزش از راه دور و یا آموزش نیمه حضوری است. آموزش نیمه حضوری نظامی، با بهره‌گیری از فنّاوری آموزشی، استفاده از کتابهای درسی خودآموز و دانشجومحوری در یادگیری، ضرورت حضور دانشجو در کلاسهای درسی را کاهش می دهد. در این نوع آموزش، عملاً می‌توان کلاسهای تدریس را به کلاسهای مرور درس و رفع اشکال گروهی تبدیل کرد. این نوع آموزش در مقایسه با آموزش سنّتی سایر دانشگاه‌ها، انعطاف‌پذیرتر است. دانشگاه پیام نور با ۷۴۵/۴۶۴ دانشجو، تنها دانشگاه موجود در کشور است که صرفاً به منظور آموزش از راه دور تأسیس شده است و‌ در سراسر کشور با ۱۳۰مرکز[۳] و ۱۴۳ واحد[۴] آموزشی در مقاطع مختلف تحصیلی (۳ رشته تحصیلی کاردانی، ۳۷ رشته کارشناسی، ۲۵ رشته کارشناسی ارشد و ۶ رشته در مقطع دکتری)، دانشجو می پذیرد. یکی از هدفهای دانشگاه پیام نور، تربیت نیروی متخصص به منظور پاسخگویی به نیازهای بازار کار است. علاوه بر این،‌ هدف دانشگاه گسترش آموزش عالی نزد تمام کسانی است که استعداد لازم را دارند و به ‌هر دلیلی نتوانسته‌اند در دانشگاه‌های سنّتی حضور یابند.

برخی از مزایای نظام آموزش از راه دور عبارت است از: دانشجو محوری، امکان مطالعه مستقل، پوشش فراگیر، ارائه درسها در وقت کمتر به لحاظ عدم حضور الزامی دانشجو در کلاس. این نظام آموزشی به دلیل ویژگیهای منحصربه فرد برای همِگان، توان توسعه سریع کمّی و کیفی را در زمانها و مکانهای مختلف و ‌همچنین در سطوح مختلف آموزشی، داراست. آموزش از راه دور با استفاده از رسانه‌های مختلف، قالب ساختاری آموزش سنّتی را در‌هم ریخته و نسبت دانشجو به عضو‌ هیئت علمی را که در نظام سنّتی مانع فراگیر شدن آن بوده تغییر داده و این نسبت را در جهت افزایش تعداد دانشجو در برابر عضو ‌هیئت علمی دگرگون ساخته است. از سویی، توسعه و استفاده از فنّاوریهای نوین ارتباطی در کتابخانه‌ها و در نظامهای آموزشی، سازه‌ای برای تغییر در آموزش است که موجب تسهیل ارائه و دریافت برنامه‌های آموزشی در فواصل مکانی شده است. امکانات و فنّاوریهای جدید ‌همراه با سایر خدمات کتابخانه‌ای در کتابخانه‌های آموزش از راه دور می‌تواند امکان دسترسی سریع کاربران به منابع مورد نیازشان را فراهم آورده و تأثیرهای مهمّی بر روند آموزش داشته باشد.

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی فعالیتها و زیرساختهای خدمات کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور در پیوند با ساختار آموزشی است تا مشخص شود چه تفاوتی بین رشد کمّی امکانات کتابخانه‌ها و رشد کمّی دانشجویان، اعضای‌ هیئت علمی،کارمندان، رشته‌های تحصیلی، بودجه و ‌هزینه‌های آموزشی دانشگاه پیام نور وجود دارد؟ و نظر دانشجویان و اعضای‌ هیئت علمی دربارة وضعیت کنونی خدمات کتابخانه‌ها و نیز مسائل و مشکلات کتابخانه‌ها از دید مسئولان آن چیست؟

● زیرساختهای کتابخانه‌ای آموزش از راه دور

خدمات کتابخانه‎ای آموزش از راه دور، به خدمات کتابخانه‎ای اطلاق می‎شود که از برنامه‎ها و دوره‎های دانشگاهی، در خارج از محدوده اصلی دانشگاه ـ بدون توجه به مکانی که واحد درسی ارائه می‎شود- پشتیبانی ‎کند. دوره‎ها وبرنامه‌های آموزش از راه دور ممکن است در قالب رسانه‎های سنّتی یا غیرسنّتی تدریس شود. ممکن است به امکانات فیزیکی نیاز داشته یا نداشته باشد، و ممکن است دربرگیرنده‎ تعامل اعضای‌ هیئت علمی و دانشجویان باشد یا نباشد.

برای اینکه خدمات کتابخانه بتواند در راستای پشتیبانی از برنامه‌های آموزش از راه دور تأثیرگذار باشد، مجموعه‌ای از زیرساختها مورد نیاز است که به آنها زیرساختهای خدمات کتابخانه‌ای آموزش از راه دور اطلاق می شود. این زیرساختها در حالت کلی ‌هفت مقوله اصلی (امکانات، مدیریت، کارکنان، مستندسازی، امور مالی، منابع و خدمات) را شامل می‌شود. چنانچه مسئولان کتابخانه این اجزا و عناصر را فراهم آورند، می توانند نقش تعیین کننده ای در پیشبرد اهداف آموزشی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش از راه دور داشته باشند. خدمات یکی از مهمترین اجزای زیرساختی به شمار می‌آید. در واقع، زیرساختها فراهم می‌شوند تا خدمات بهینه‌ای ارائه گردد. خدمات کتابخانه‎ای که به مرکز آموزش از راه دور، ارائه می‎شود، باید به منظور برطرف کردن دامنه‎‌ای وسیع از نیازهای اطلاعاتی، کتابشناختی و کاربری طراحی شده باشد. خدمات کتابخانه‎ای آموزش از راه دور، شامل خط‎مشی‎های مستند و روزآمد، مقررات و رویّه‌هایی برای توسعة نظام‎مند و مدیریت منابع اطلاعاتی است.

به‌طور کلی، آنچه به عنوان عوامل زیرساختی کتابخانه‌ها برای پشتیبانی از آموزش از راه دور در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته، عواملی به هم پیوسته و مرتبط به هم می‌باشد که به صورت یک کل برای پشتیبانی از آموزش از راه دور، مؤثر است. بنابراین، امروزه با وجود فناوریهای ارتباطی، ایجاد فاصله نباید مشکلی برای فراهم آوردن زیرساختها در آموزش از راه دور تلقی شود.

● بررسی پیشینه

▪ پیشینة علمی و مرور متون مربوط در خارج

در حوزة تغییر در سازمانها و کتابخانه‌های آموزش از راه دور، تحقیقات متعددی صورت گرفته و در دو دهه اخیر راهکارهای مناسبی برای پاسخ به تغییرات آموزشی و نیز برآوردن نیازهای اطلاعاتی جامعه ارائه شده است تا در ساختار و محتوای برنامه‌های درسی، تغییرات مناسبی ایجاد شود ( ویلسون[۵] ،۱۹۷۸ ؛ رادفورد[۶]، ۱۹۹۷).

«موریسن»[۷] (۱۳۷۲) در تحقیق خود با عنوان « آموزش، تغییر و مشارکت توان بالقوه دانشگاه‌های باز» بیان می‌دارد که وجود تغییر سبب تقویت فرایند آموزش می شود. «آموزش»، پاسخی به تغییر و عامل ایجاد کننده آن است و «تغییر» نیز پاسخی نسبت به فرایند آموزش و عامل ایجاد کننده آن. وی نتیجه می‌گیرد که دانشگاه‌های از راه دور باید ‌همّ خود را مصروف طراحی نظام انعطاف پذیری نمایند که نه تنها با پویایی آموزش و تغییر مطابقت نماید، بلکه این فرایندها را به عنوان نیروی محرکة عمده نظام وارد عمل کند و با ایجاد چنین پویایی در درون نظام سنّتی و انعطاف‌پذیر، این امکان را برای دانشجویان و جامعه فراهم سازد که از تأثیر متقابل آموزش وتغییر بهره‌مند شوند.

«چانگ»[۸] (۱۳۷۳) در مطالعه خود با عنوان «راهبرد توسعه آموزش از راه دور» در زیمباوه، دریافت مهمترین عواملی که برنامه‌های آموزش از راه دور را با موفقیت توأم می‌سازد، وجود ابزارهای مناسب آموزشی و نیز نظامهای پشتیبانی است که مجموعه ای از یادگیرندگان، سهولت دسترسی به اعضای هیئت علمی از طریق تلفن، نظام خدمات پستی و نظام کتابخانه‌ای کارآمد را شامل می‌شود. وی معتقد است بدون چنین نظام پشتیبانی، یادگیرندگان منزوی خواهند شد و امکان ادامه برنامه‌های تحصیلی دراز مدت از بین می‌رود.

«مکنزی»[۹] و دیگران (۱۳۷۳) در مرکز فنّاوری آموزشی دانشگاه «ساسکس» انگلستان و با مساعدت یونسکو و بنیاد فورد، طرحی پژوهشی را به نظامهای آموزشی بازِ دانشگاهی و بهره‌مند از رسانه‌های نوین، اختصاص دادند. این طرح با ‌هدف فراهم آوردن اطلاعات لازم برای برنامه ریزان دانشگاه‌های آموزش از راه دور، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، رسانه‌ها، متخصصان آموزشی و پژوهشی و ... به انجام رسیده است. در بخشی از طرح که به مسائل آموزشی و نیازهای دانشجویان مربوط است، امکانات لازم در کلیه سطوح آموزشی برای مرتفع ساختن این نیازها و نیز سایر تسهیلات آموزشی در دانشگاه‌های باز، بررسی شده است. بخش دیگر طرح، به نظامهای ارتباطی و فنّاوری ارتباطات و نیز تحولات اساسی‌همگام با نظامهای آموزشی از راه دور پرداخته است. نتیجه به دست آمده از تحقیق نشان می‌دهد برای تغییر و تحول باید امکانات لازم فنّاوریهای پویای ارتباطات فراهم آورده شود و مراکز اطلاع‌رسانی، آموزشی و پژوهشی به طور مستمر، گسترده و روزافزون به هم مرتبط گردد. همچنین، مشخص شد تا وقتی دانشگاه باز امکانات قوی و نظامهای اطلاع‌رسانی قدرتمند نداشته باشد، روند تکامل آموزش و پژوهش شتاب نخواهد گرفت. بنابراین، نظامهای آموزش باز، بیش ازهر چیز دیگر، به اطلاعات، تحقیقات، آموزش و مبادله تجارب و مراکز اطلاع‌رسانی غنی نیاز دارند.

«آبراهام»[۱۰] (۱۹۹۲) در مقاله ای با عنوان «کتابخانه‌ها و آموزش از راه دور» وضعیت آموزش از راه دور و سیاستهای ملی در آموزش را در کشور ‌هندوستان بررسی نموده است. وی رسانه‌های مربوط به این نوع آموزش را برشمرده و سپس به تشریح نقش کتابخانه در آموزش و خدمات گوناگونی که توسط آن ارائه می‌شود، پرداخته است.‌ همچنین نتیجه گرفته است که دانشگاه‌ها مسئولیت نهایی ارائه خدمات و تسهیلات فراوانی را در جهت آموزش از راه دور و به صورت رقابتی به منظور رساندن خدمات کتابخانه‌ای مناسب به دانشجویان بر عهده دارند و دانشجویان باید با استفاده از امکانات موجود کتابخانه، آموزش ببینند. در این صورت، ‌هیچ دانشگاهی از هدفهای مربوط به انجام اقدامهای لازم در جهت ساختن زیربنای قوی و کافی، به منظور پشتیبانی از برنامه‌های آموزشی استاندارد خود، دور نخواهد شد.

«آرتیو»[۱۱](۲۰۰۲) در مطالعة خود با عنوان«تحولات بنیادی و فرایند آموزش از راه دور» به تحولات فنّاوریهای ارتباطی و اطلاعاتی تأثیرگذار در آموزش از راه دور پرداخته است. وی زیرساختهای فنی را بررسی نموده است و تأثیر فنّاوری بر یادگیری از راه دور را هدف قرار داده و راههای نیل به آن را بازگو کرده و افزایش سرعت اینترنت، خطوط فیبر نوری، ماهواره و شبکه‌ها، ویدئو کنفرانس، اینترنت ۲ ، ADSL و ... را برای استفاده در مراکز اطلاع‌رسانی و آموزش از راه دور به منظور یادگیری مجازی برشمرده است. وی نتیجه می‌گیرد چنانچه این شکاف دیجیتالی و نیز کمبودها با ایجاد زیرساختهای لازم مرتفع گردد، دانشجویان، استادان و سایر کاربران از خدمات اطلاع‌رسانی بهتری برخوردار خواهند شد.

«تامپسون»[۱۲] (۲۰۰۲) درگزارشی که از تحقیق انجمن کتابخانه های تحقیقاتی و دانشگاهی(ACRL)[۱۳] درباره ۳۰۶۹ مؤسسه آموزشی و پژوهشی آمریکا ارائه داد و برای ارزیابی نقش کتابخانه در آموزش از راه دور به شیوه پیمایشی انجام شده بود، نتیجه گرفت که مؤسسات، ترکیبی از روشهای سنّتی و فنّاوریهای نوین را برای انتقال اطلاعات مورد استفاده قرار می‌دهند و برای ارائه خدمات مرجع کتابداران، بیشتر بر پست الکترونیکی (۸۶%) و تلفن (۸۱%) تأکید دارند. ۵۷% نیز ارائه خدمات مرجع چهره به چهره را مورد توجه قرار می دهند. آموزشهای کتابخانه‌ای‌ هنوز در بیشتر مراکز به شیوه سنّتی انجام می‌شود؛ البته از فنّاوریهای نوین نیز بهره گرفته می‌شود. تقریباً ۷۸% کتابداران گزارش کرده‌اند که برای انجام آموزشهای کتابخانه ای از شیوه چهره به چهره استفاده می کنند. در کنار آن، استفاده از پست الکترونیکی (۴۱% ) از طریق صفحات وب (۴۱%) و تلفن (۳۱% ) مورد استفاده بوده است. نتیجه گیری تحقیق، به ارائه این پیشنهاد منجر شده است که با توجه به افزایش آموزش از راه دور، روشهای ارائه خدمات و آموزشهای کتابخانه‌ای نیز باید هر چه بیشتر به سمت استفاده از فنّاوریهای نوین گرایش پیداکند.

«هرش»[۱۴] (۲۰۰۳) ضمن اشاره به لزوم تغییر رویکرد کتابداران برای پاسخ به تغییر محیط اطلاعاتی ، تأکید می‌کند کتابداران جدید باید راهنمایان و مشاوران اطلاعاتی باشند که مهمترین وظیفه آنها ادغام فنّاوریهای اطلاعاتی با مهارتهای اطلاع‌یابی کاربران است. وی بیان می‌دارد که کتابخانه‌ها باید تلاش کنند تا خدمات خود را از محدوده کتابخانه خارج ساخته و برای توسعه خدمات بیرون از کتابخانه برنامه‌ریزی کنند.

«همیلتون و ریسا»[۱۵] (۲۰۰۴) در پژوهش خود تحت عنوان « استفاده از اینترانت به عنوان ابزاری برای تغییر از مدیریت سنّتی به مدیریت دانش در کتابخانه‌های دانشگاهی» میزان استفاده سه کتابخانه دانشگاهی آفریقای جنوبی از اینترانت را به عنوان ابزاری برای دستیابی به تغییر مبتنی بر مدیریت دانش مورد مقایسه قرار می دهد. وی نتیجه گرفته است اینترانت یکی از مؤثرترین روشهای اشتراک دانش و اطلاعات در سازمانهاست که با محتویات مختلف خود می‌تواند به عنوان مخزن دانش عینی درکتابخانه‌ها به خدمت گرفته شود و جریان اطلاعات را مورد حمایت و پشتیبانی قرار دهد. وی معتقد است، چنانچه کتابخانه‌ها از دانش استفاده کنند و آن را به اشتراک گذارند، خدماتشان بهبود خواهد یافت و کاربران قادر خواهند بود دانش خود را در سطح گسترده به اشتراک بگذارند.

«یانگ»[۱۶] (۲۰۰۵) در پژوهش خود با عنوان «کتابداران آموزش از راه دور در کتابخانه‌های U.S.ARL (انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی ایالات متحده) و خدمات کتابخانه‌ای که به کاربران راه دور فراهم می نمایند» به بررسی ۱۰۳ کتابخانه از مجموع ۱۲۳ کتابخانه ARL پرداخته است. نتایج به دست آمده نشان داد ۳۸ کتابخانه از کتابخانه‌های ARL (۹/۳۶%)‌ هیچ‌گونه خدماتی برای اعضای راه دور خود فراهم نمی‌کنند، زیرا در مراحل ابتدایی فعالیت به سر می‌برند. ۳ کتابخانه نیز اعلام نمودند در تحقیق شرکت نمی‌کنند و ۶۲ کتابخانه ARL به دانشجویان آموزش از راه دور خود خدمات ارائه می‌دادند. از میان ۶۲ کتابخانه، ۱۳ کتابخانه یک کتابدار تمام وقت مخصوص خدمات آموزش از راه دور داشتند. ۲۲ کتابخانه نیز کتابداری داشتند که بخشی از زمان خود را صرف خدمات آموزش از راه دور می‌کرد و ۲۷ کتابخانه نیز فاقد آموزش خدمات از راه دور به کاربران بودند. کتابداران برای تماس با اعضای ‌هیئت علمی، از روشهایی چون پست الکترونیکی، تماس تلفنی، روزنامه و ملاقات اداری استفاده می‌کردند. اکثر کتابخانه‌ها (۷۹%) خدمات تحویل مدرک مقاله‌های مجله‌های کتابخانه را به کاربران آموزش از راه دور خود، ارائه می نمایند. ۶/۷۲% از کتابخانه‌ها، کتابها را به منزل کاربران راه دور می فرستند.‌همچنین، بسیاری از کتابداران پیشنهاد نمودند کتابخانه یک صفحه وب جامع برای دانشجویان راه دور ایجاد نماید، زیرا این صفحه وب، کتابخانه دانشجویان آموزش از راه دور محسوب شده و برای ارتقای خدمات کتابخانه‌ای و عرضه خدمات به کاربران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

▪ پیشینة علمی و مرور متون مربوط در داخل

جستجو‌های به عمل آمده در متون فارسی نیز نشان داد در حوزة آموزش از راه دور و خدمات کتابخانه ای و نیز استفاده از فنّاوری جدید برای ارائه خدمات راه دور در کتابخانه ها، تحقیقات متعددی صورت گرفته است.

«سیف» (۱۳۷۱) در مطالعه خود با عنوان « آموزش معلم محور و آموزش کتاب محور » این دو نوع آموزش را بررسی نموده و به نقش هر کدام پرداخته است. وی نتیجه گرفته است در آموزش از راه دور، آموزش به صورت خودآموز از سوی یادگیرنده انجام می گیرد. همچنین آموزش از راه دور باید منابع مهم آموزشی مانند کتاب و سایر مواد چاپی، وسایل دیداری ـ شنیداری، رایانه و ... را غنی سازد. وی برای آموزش خارج از کلاس (به جای معلم)، بر استفاد از کتابخانه تأکید نموده است.

«نیک کار» (۱۳۷۶) در پژوهش خود با عنوان «بررسی وضعیت موجود کتابخانه‌های مراکز دانشگاه پیام نور، ارائه طرحها و پیشنهادها» کتابخانه‌های ۹۱ مرکز را به صورت تصادفی بررسی کرده است. ۳ پرسشنامه وی شامل مسئول کتابخانه‌های مراکز، مراجعان به کتابخانه‌ها و پرسشنامه مخصوص کتابخانه مرکزی بود. نتایج به دست آمده نشان داد ۵/۸۳% مسئولان کتابخانه‌ها تحصیلات کتابداری ندارند. ۵/۷۸% از کتابخانه‌های مورد بررسی تنها یک کارمند یا مسئول دارد و لذا تمام خدمات کتابخانه و پاسخگویی به مراجعان بر عهده ‌همان یک نفر است. اکثر مسئولان کتابخانه‌ها به نبود بودجه برای خرید نشریه‌ها و سایر امکانات اشاره کرده‌اند که این مسئله جای سؤال دارد. ۲/۸۷% استفاده‌کنندگان کتابخانه‌ها هر ‌هفته به کتابخانه مراجعه می کنند و انگیزه مراجعه آنها مطالعه کتابهای درسی و استفاده از منابع مختلف کتابخانه‌ای است. ‌همچنین، منابع کتابخانه‌ای پاسخگوی نیازهای مراجعان و رشته‌های تحصیلی موجود نیست که این مورد هم با چشم اندازهای این دانشگاه منافات دارد. ۳/۶۳% از کتابخانه‌ها کمتر از ۲۶۰ مترمربع و ۴/۷۳% کمتر از ۴۱۰ مترمربع مساحت دارند و ۵/۸۸% استفاده‌کنندگان، از فضای موجود کتابخانه‌ها ناراضی‌اند. کمبود سایر وسایل سمعی و بصری در حد بالایی در اکثر کتابخانه‌ها احساس می شود. ۴/۹۲% کتابخانه‌ها رایانه‌ ندارند. کمبود و نبود این امکانات، لطمه‌هایی جبران ناپذیر بر نظام آموزش از راه دور وارد خواهد کرد. محقق در خاتمه، مواردی ‌همچون استخدام نیروی متخصص کتابداری، ایجاد ‌هماهنگی بین کتابخانه مرکز و سایر کتابخانه‌های مراکز، لزوم اعتبار و بودجه بیشتر برای تهیه منابع چاپی و غیرچاپی و تجهیزات کتابخانه‌ای، لزوم ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی و ضرورت آموزش و ... را پیشنهاد داده است.

«پارسا نیارق» (۱۳۷۹) در پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوع «بررسی سیر تحول تاریخی نظام آموزشی عالی از راه دور در ایران» تاریخچه و ‌هدف از شکل‌گیری این نظام را در ایران و جهان بیان نموده است. وی برای بهره‌گیری مطلوب از این نظام آموزشی در کشور، انجام تغییراتی در شیوة مدیریت، استفاده از رسانه‌های گوناگون آموزشی و وسایل ارتباط جمعی با فنّاوری جدید، بهره‌گیری از شبکه رایانه‌ای در نظام اداری و اطلاع‌رسانی در سطوح مختلف دانشگاه پیام نور، برگزاری برنامه‌های آموزشی لازم برای کارکنان و اعضای‌ هیئت علمی در جهت آشنایی هر چه بیشتر با ویژگیهای نظام آموزشی از راه دور، انجام تغییرات در کتابهای درسی با استفاده از مؤلفه‌های خود آموزی و راه‌اندازی رشته‌های فنی با استفاده از تجارب کشورهای دیگر، را پیشنهاد و ارائه نموده است. ‌همچنین، مهمترین عوامل ایجاد کننده تغییر را برون سازمانی و درون سازمانی بر شمرده است.

«آب پیما» (۱۳۸۱) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی نگرش اعضای‌ هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته ترویج و آموزش کشاورزی نسبت به آموزش از راه دور از طریق اینترنت (طراحی وب سایت) و با استفاده از پرسشنامه» تحقیق خود را انجام داده است. وی نتیجه گرفته آموزش از راه دور از طریق اینترنت نسبت به آموزش کلاسی دارای مزایایی‌همچون انعطاف پذیری در مکان و زمان، ارائه اطلاعات به صورت چندرسانه‌ای، تعامل ‌همزمان میان آموزشگر و فراگیران و مابین فراگیران و ‌همچنین افزایش محیط آموزش فراگیران است.

«حسن‌زاده» ( ۱۳۸۱) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «امکان‌سنجی آموزش از راه دور کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران از طریق اینترنت» با استفاده از پرسشنامه، این امکان سنجی را در قالب سه مؤلفه: امکانات و تجهیزات گروه‌ها، سابقه و مهارت اعضای ‌هیئت علمی و برنامه‌های آتی گروه‌ها بررسی نمود. نتایج نشان داد بیش از ۵۰% گروه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی برای برگزاری چنین دوره‌هایی شرایط و امکانات اولیه را دارند. در مقابل، بیش از ۵۰% اعضای‌ هیئت علمی تا به حال به این موضوع نپرداخته اند و سابقه برگزاری چنین کلاسهایی را ندارند. و در نهایت بیش از ۹۱% گروه‌های کتابداری نیز‌ هیچ برنامه‌ای برای آینده در مورد آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی از راه دور ندارند.

«داورپناه» (۱۳۸۱) در تحقیقی با عنوان «موانع زیرساختی بهره‌گیری از فنّاوری اطلاعات در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران» به بررسی عوامل زیرساختی متفاوتی نظیر عوامل فنی، مدیریتی، کارکنانی، اقتصادی، اجتماعی/ فرهنگی و دولتی که بر بهره‌گیری فنّاوری اطلاعات در کتابخانه‌ها تأثیرگذارند، پرداخته است. یافته‌های این تحقیق نشان داده است کتابخانه‌های دانشگاهی ایران با موانع زیرساختی متعددی در بهره‌گیری موفقیت‌آمیز از فنّاوری اطلاعات مواجهند. وی‌ همچنین نتیجه گرفته است برای توسعة اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و پژوهشی یک نظام اطلاع‌رسانی، زیرساختهای ملی مورد نیاز است. بنابراین، ‌همگام با توسعه کشور، زیرساخت فنّاوری اطلاعات نیز باید رشدکند تا بتواند در مقابل تغییرات حاصل شده، نمونة مناسب عرضه دارد.

«دلیلی» (۱۳۸۱) در مقاله ارائه شده به کنفرانس آموزش از راه دور در کشور کره با عنوان « طرحی برای زیرساخت کتابخانه‌های دیجیتالی در دانشگاه پیام نور » به ارائه مزایا و ویژگیهای کتابخانه دیجیتالی در آموزش از راه دور با استفاده از اینترنت پرداخته و سپس معایب و کاستیهای آن را به لحاظ زیرساختی بررسی نموده است. کتابهای الکترونیکی و انواع آن و‌همچنین اساس کتابخانه‌های دیجیتال نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

دکتر حمید دلیلی[۲]

دکتر محمد حسین دیانی

دکتر اسدالله آزاد

منابع

ـ آب پیما، محمد هادی (۱۳۸۱). بررسی نگرش اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته ترویج و آموزش کشاورزی نسبت به آموزش از راه دور از طریق اینترنت: طراحی وب سایت. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده کشاورزی.

ـ امین پور، فرزانه (۱۳۸۳). «آشنایی با کتابخانه‌های دیجیتال». در مجموعه مقالات دومین همایش آموزش الکترونیکی. تهران: دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی : ۴۲-۳۳.

ـ پارسانیارق، فریدون (۱۳۷۹). بررسی سیر تاریخی نظام آموزش عالی از راه دور در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.

ـ پریرخ، مهری (۱۳۸۲). مدیریت دانش: ابزاری برای ایجاد تحول در مدیریت کتابخانه‌ها. فصلنامه کتاب. ش ۵۶ (زمستان): ۱۱۲- ۱۲۶.

ـ چانگ، فی (۱۳۷۳). «استراتژی توسعه آموزش از راه دور». ترجمه آزاده فتحعلی خانی در پژوهش و توسعه در آموزش از راه دور (برگزیده مقالات). تهران: دانشگاه پیام نور: ۷۱ – ۸۷ .

ـ حسن زاده ، محمد (۱۳۸۱). امکان سنجی آموزش از راه دور از طریق اینترنت کتابداری و اطلاع رسانی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.

ـ داورپناه، محمدرضا (۱۳۸۱). «موانع زیر ساختی بهره گیری از فناوری اطلاعات در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران». فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی. ج ۵، ش ۲ ( تابستان): ۲۳-۱.

ـ دیانی، محمد حسین(۱۳۸۲). گلوگاه‌های پژوهش در علوم اجتماعی. مشهد: انتشارات کتابخانه رایانه‌ای.

ـ سیف، علی اکبر (۱۳۷۱). «آموزش معلم محور و آموزش کتاب محور ». در مجموعه مقالات اولین سمینار تخصصی آموزش از راه دور. تهران : دانشگاه پیام نور : ۳۷-۲۳.

ـ فتاحی، رحمت الله(۱۳۸۱ ). «برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه خدمات در کتابخانه‌ها». کتابداری و اطلاع‌رسانی. جلد ۵، ش ۱ ( بهار) : ۳-۱۴.

ـ ----------- ( ۱۳۸۳ ). «پاسخ به تغییر: برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه خدمات برون کتابخانه‌ای در مراکز اطلاع‌رسانی تخصصی» . ارائه شده به هشتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.www.um.ac.ir/~Fattahi/Fattahi.HTM

ـ کرایست. جان . م (۱۳۶۵). مبانی فلسفه کتابداری آموزشی. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

ـ مزینی، ناصر و احمد غلامی (۱۳۸۳). « ساختارهای کتابخانه ای برای آموزش های الکترونیکی ». درمجموعه مقالات دومین همایش آموزش الکترونیکی. تهران : دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی: ۳۸۹-۳۸۱ .

ـ مکنزی، نورمن؛ ریچموند پستگیت و جان اسکاپهام (۱۳۶۹). آموزش باز. ترجمه محمود علیمحمدی. تهران: دانشگاه پیام نور.

ـ موریسن، ت.ر (۱۳۷۲). « یادگیری، تغییر و مشارکت توان بالقوه دانشگاه‌های باز»، ترجمه آزاده فتحعلی خانی، در پژوهش و توسعه در آموزش ازراه دور ( برگزیده مقالات). تهران: دانشگاه پیام نور : ۷۰-۳۱ .

ـ نصیری، فهیمه (۱۳۸۴). عوامل زیربنایی در استقرار نظام آموزش مجازی. پیک نور. سال سوم، ش ۲ (تابستان): ۱۲۰-۱۲۵.

ـ نیک‌کار، ملیحه. (۱۳۷۶). بررسی وضعیت موجود کتابخانه‌ای مراکز دانشگاه پیام نور، ارائه طرحها و پیشنهادها. طرح پژوهشی دانشگاه پیام نور.

-Abraham,Alexander(۱۹۹۲)."Libraries and Distance Education." International Library Movement.Vole.۱۴,No.۲:۸۲-۹۱.

-Aretion, Lorenzo Garcia(۲۰۰۲). Radical and Procedural Changes in the Future of Distance Education in: Reddy, venugopal & Manjulikol’s, (eds)۲۰۰۲, Towards virtualization, Open & Distance Learning, The changing context of Higher Education in the ۲۱st Century. Kogan Page. India Private Limited.

-Ault, Meredith (۲۰۰۲). Thinking Outside the library: How to develop, implement and promote. Library services for distance learners. Co-published simultaneously. journal of library dministration (The Howorse Information place) and an impete of the Howarse Press, irc.vol.۳.۷. No. ۱.۲.

-Dalili, Hamid (۲۰۰۲). "A Layout to Design the infrastructures of Digital library of payam-e- Noor university". ۱۶th AAOU Annual Conference held during Nov.۴th to ۷th ۲۰۰۲.

-Hamilton, Mphidi and Retha syman. (۲۰۰۴). The Electronic Library. Volume۲۲.Number۵: ۳۹۳-۴۰۰ .www.emereldinsight.com/ ۰۲۶۴-۰۴۷۳.htm

-Hursh, David D. (۲۰۰۳) "The Corporate librarian’s role in today’s information marketplace" insitepro. (online www. Insitepro. com/hursh۱.htm).

-Keegan, D.J. (۱۹۹۳) . Theoretical Principles of Distance Education. New York: Routledge.

-Radford, NaiL A. (May ۱۹۷۸ ) . "Education for librarianship : The changing role" . The Australian library journal : ۱۰۲-۱۰۶

-Thompson,Hugh (۲۰۰۲). " The library۰۳۹;s role in distance education: survey results from ACRL۰۳۹;s ۲۰۰۰ .Academic library trends and statistics. C & RL News http://www.ala.org/ala/acrl/ acrlpubs/crlnews/backissues۲۰۰۲/may/librarysrole.htm

-Wilson, Tom ( ۱۹۸۹ ) . "Towards an information management curriculum " journal of Information Science.۱۵ :۲۰۳-۲۱۰ .

-Yang, Zheng Ye(lan). (۲۰۰۵).”Distance education librarians in the U.S.ARL Libraries and Library Services Provided to their Distance Users”. The Journal of Academic Librarianship. Vol ۲۴,No.۲:۹۲-۹۷

۱. برگرفته از پایان نامه دوره دکتری علوم کتابداری و اطلاع رسانی با همین عنوان.

۲. عضو هئیت علمی دانشگاه پیام نور مشهد Dalili۲۰۰۰@yahoo.com

۱. مرکز: بخشی از دانشگاه پیام نور می باشد که طبق مجوز دریافتی از شورای گسترش آموزش عالی تأسیس شده است.

۲. واحد: بخشی از دانشگاه پیام نور است که عطف به اختیارات اعطا شده در اساسنامه دانشگاه، با تصویب شورای دانشگاه و زیر نظر مراکز تأسیس شده اند.

۱. Wilson۱.

۲. Radford.

۳. Mourison.

۴. Chang.

۱. Mackenzy.

۲. Abraham.

۱. Aretion.

۲. Thompson.