تک دستاورد مثبت بوش

اواسط دهه ۷۰ بود که شوروی سابق موشک‌های میان‌برد «SS ۲۰» با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را در خاک خود مستقر کرد. این اقدام باعث شد تا ناتو احساس خطر کند. ناتو تصمیم گرفت که در سال ۱۹۷۹ موشک‌های جدید کوتاه- و میان‌برد «Pershing II» و «کروز»، که آنها هم قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را داشتند، در اروپا مستقر کند.

قبل از آن اما لازم بود که در مورد خلع سلاح اتمی با کشورهای پیمان ورشو (پیمان همکاری‌های نظامی کشورهای سوسیالی- کمونیستی بلوک شرق به رهبری روسیه) مذاکره شود. پس از این‌که مذاکرات به شکست انجامید، ناتو در سال ۱۹۸۳ شروع به استقرار تسلیحات جدید در اروپا کرد. در سال ۱۹۸۳ تخمین زده می‌شد که بیست هزار کلاهک هسته‌ای در جهان وجود دارد این آمار در حال حاضر به حدود پانزده هزار کلاهک کاهش یافته است:

ـ آمریکا در حال حاضر با ۵۵۳۵ کلاهک هسته‌ای بیشترین حجم تسلیحات هسته‌ای فعال در جهان را در اختیار دارد که از تعداد آن به ۴۰۷۵ کلاهک آماده شلیک می‌رسد.

پس از آمریکا، روسیه با ۸۸۰۰ کلاهک که ۵۲۰۰ کلاهک آن فعال است و انگلستان با ۲۰۰ کلاهک هسته‌ای (همه آماده شلیک) در مقام‌های دوم و سوم قرار دارند. در لیست کشورهای دارای سلاح اتمی همچنین نام فرانسه با ۳۵۰، چین حدود ۳۲۵، اسرائیل ۲۰۰، هند ۱۱۰، پاکستان ۷۵ و کره شمالی با حدود ۸ کلاهک نیز به چشم می‌خورد. در این میان آمریکا، فرانسه، انگلیس، روسیه و چین عضو NPTهستند و هند، پاکستان و کره‌شمالی هم عضو این پیمان نیستند. آمریکا در سال‌های اخیر بیشترین نقش را در به راه افتادن و شتاب گرفتن مسابقه تسلیحاتی در جهان بر عهده داشته است.

دولت بوش از زمان روی کار آمدن در سال ۲۰۰۱، شروع به برنامه‌ریزی فشرده برای نوسازی تجهیزات هسته‌ای خود کرد. الگویی که کشورهای دیگر هم از آن تبعیت کرده و به دنبال تولید نسل جدید سلاح‌های اتمی رفتند. جالب این که خود آمریکا که آغازکننده این حرکت بود، تلاش چندانی برای عملی کردن برنامه‌های تسلیحات هسته‌ای خود نکرد.

ایالات متحده اما زمانی که عطش کشورهای دیگر برای نوسازی تجهیزات هسته‌ای‌شان را دید، تصمیم گرفت که این بار به برنامه‌های یادشده جامه عمل بپوشاند. آمریکا اولین تولید‌کننده و تنها استفاده‌کننده‌ سلاح‌های هسته‌ای در تاریخ است. اما برخورد متناقض دولت بوش با کشورهای دارنده‌ جنگ‌افزارهای هسته‌ای، درباره‌ درستی شعار نابودی سلاح‌های کشتار جمعی شک و تردید ایجاد کرده است. ایالات متحده‌ اولین کشوری است که به بمب اتم دست پیدا کرده و تنها کشوری نام گرفته که تاکنون از این نوع سلاح استفاده کرده است. از آن زمان تاکنون، آمریکا همواره به‌صورت‌های مختلف تلاش کرده است تا گسترش سلاح‌های اتمی را محدود کرده و تسلیحات موجود را کاهش دهد.

دولت بوش اما این تلاش‌ها را متوقف کرده است. جهت‌گیری سیاست‌های هسته‌ای او بر پایه تفکر قدرت استوار است. دولت بوش می‌گوید:

ـ ما قصد داریم با داشتن سلاح‌های اتمی، از تهدیدها بر ضد خود، متحدان و دوستان خود پیشگیری کنیم. اما این سوال مطرح می‌شود که منشأ این تهدیدها کجاست؟این ‌اقدام می‌تواند تنها یک دلیل داشته باشد: حفظ توانایی لازم برای نابودی روسیه، به‌عنوان تنها کشور دارنده‌ زرادخانه‌های هسته‌ای قابل قیاس با ایالات متحده. چین در حال حاضر تنها ۲۰ کلاهک هسته‌ای فعال در اختیار دارد که توانایی هدف قرار دادن آمریکا را دارند.

در چنین شرایطی به شش هزار کلاهک هسته‌ای برای تهدید چین نیازی نیست. دو هزار کلاهک هسته‌ای آمریکا روی زیردریایی‌ها، هواپیماها و موشک‌ها، نصب و آماده شلیک هستند. تا سال ۲۰۱۲ باید شمار این کلاهک‌ها به دوسوم تعداد موجود کاهش و زرادخانه‌های آنها نو‌سازی شوند. بدین‌ترتیب چتر حفاظتی سلاح‌های اتمی، همچنان بر سر آمریکا و متحدانش گسترده خواهد بود و جنگ‌افزارهای پیشرفته‌تر در جهت تحقق این هدف به‌کار بسته خواهند شد. دولت بوش از آغاز روی کار آمدن یک مفهوم را به‌طور اساسی تغییر داده است.

مبنای تجزیه و تحلیل مشکلات توسط آنان توانایی رژیم‌های شرور در سوءاستفاده از جنگ‌افزارهای اتمی است. دولت بوش از این راه، کانون توجه را از بمب اتم به سمت کسانی که احتمالا از آنها استفاده خواهند کرد، منحرف می‌کند و راهکار او برای این مشکل عبارت است از: حذف این دولت‌ها. آمریکایی‌‌ها می‌خواهند کشورها را به دو دسته «گسترش‌دهندگان‌خوب» و «گسترش‌دهندگان بد» سلاح‌های اتمی تقسیم کنند. به این ترتیب یک اصل مهم یعنی پذیرش وجود تسلیحات اتمی به‌عنوان خطر فراموش خواهد شد. گذشته از آن، با این رویه دنیا به دو بخش تقسیم خواهد شد: کسانی که حق برخورداری از سلاح‌های اتمی را برای خود محفوظ می‌دارند و کسانی که چنین اجازه‌ای ندارند.

● بحران هسته‌ای کره‌شمالی

کره‌شمالی یکی از کشورهایی بود که مسلح بودنش به سلاح هسته‌ای برای دنیا خطرساز شمرده می‌شد. با راه یافتن جورج بوش به کاخ سفید در سال ۲۰۰۱ قرارداد سال ۱۹۹۴- که در آن کره‌شمالی متعهد شده بود تاسیسات اتمی یانگ بیون را منهدم کند و در مقابل کشور‌های غربی آنها را در ساختن دو نیروگاه آب سبک یاری دهند- تا حدی در حال شکل‌گیری بود، ولی در تحقق کامل آن هیچ کدام از طرفین به طور کامل به قول و قرارها پایبند نماندند. به ویژه، کره شمالی کماکان از امتیازات اقتصادی و انرژیایی که در قرارداد ذکر شده بود خود را به طور کامل بهره‌مند نمی‌دید و در رفع بحران‌های درونی خود با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کرد.

علاوه بر این،‌ به قدرت رسیدن بوش در آمریکا و موضع سرسختانه‌ای که دولت وی در قبال کره‌شمالی اتخاذ کرد در پیونگ یانگ این تردید و نگرانی را دامن زد که آمریکا به کل قرارداد ۱۹۹۴ و از جمله متمم آن پایبند نخواهد ماند.

اعمال فشار بر سئول (کره جنوبی) برای متوقف کردن سیاست تنش‌زدایی‌اش با پیونگ یانگ، نام بردن از کره شمالی به عنوان جزیی از «محور شرارت»، اعلام استراتژی اتمی آمریکا در ماه مارس ۲۰۰۲ که در آن از احتمال کاربرد سلاح اتمی علیه کشورهای «شرور» و فاقد این نوع سلاح و از جمله کره شمالی یاد می‌شود و سرانجام استراتژی امنیتی جدید آمریکا که متن آن در سپتامبر ۲۰۰۲ انتشار یافت و ناظر بر انجام جنگ‌های پیشگیرانه علیه کشورهای تلاش‌ورز در راه دستیابی به سلاح‌های اتمی است، همه و همه رهبری کره شمالی را در احساسی از تهدید و خطر قرار دادند.

از سوی دیگر مشکلات شدیدی که گریبانگیر اقتصاد کره‌شمالی شده بود رهبری این کشور را به صرافت انداختند که با استفاده از امتیازات منطقه‌ای و درگیری آمریکا در مورد عراق به سیاست ارعاب و اعمال فشار روی آورد، سیاستی که در متن آن احساس ضعف و بی‌پناهی هم قابل رویت بود. ‌

در مقطع زمانی میان سال ۲۰۰۳- ۲۰۰۲ کره‌شمالی رسما از آغاز فعالیت‌های مجدد نیروگاه «یانگ بیون» خبر داد، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از کشور اخراج نمود و اعلام کرد که از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای خارج شده است. اندکی پس از آغاز جنگ آمریکا با عراق در سال ۲۰۰۳ نیز، رهبری کره‌شمالی با صدور بیانیه‌ای اعلام کردکه برای ممانعت از دچارشدن به سرنوشتی مشابه سرنوشت عراق جز تسلیح خود به قدرت نظامی‌لازم، سلاح اتمی، چاره دیگری ندارد.

با تلاش چین و کره جنوبی که تشدید منازعه میان آمریکا و کره شمالی را به سود خود نمی‌دیدند مذاکراتی از سال ۲۰۰۳ آغاز شد که علاوه بر چهار کشور یادشده روسیه و ژاپن نیز در آن شرکت داشتند و از همان ابتدا به مذاکرات شش‌جانبه مشهور شد. این مذاکرات در سپتامبر سال ۲۰۰۵ به حصول توافق انجامید، اما اندکی بعد به سبب تفسیر متفاوت طرفین از متن توافق و نیز در نتیجه اتهامات جدیدی که واشنگتن علیه پیونگ‌یانگ مطرح کرد پیش از آن که به اجرا درآید با شکست روبه‌رو شد. با آزمایش بزرگ موشکی کره‌شمالی در تابستان سال گذشته مناقشه میان این کشور با ‌آمریکا و همچنین ژاپن که آسمانش میدانگاه این آزمایش‌ها شده بود رو به تشدید رفت و صدور قطعنامه‌ای را در شورای امنیت به دنبال داشت که محکومیت اقدام کره شمالی و دعوت از آن به بازگشت به پشت میز مذاکره از جمله مضامین آن بود.

پیونگ یانگ اما این قطعنامه که با رای مثبت همه اعضای این شورا تصویب شده بود را نپذیرفت و سه ماه بعد،‌یعنی در اکتبر ۲۰۰۶ نخستین آزمایش اتمی خود را نیز انجام داد و به این ترتیب وارد باشگاه کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای شد. این اقدام نیز به تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت انجامید که شماری از تحریم‌ها علیه کره‌ شمالی در آن منظور شده است. آمریکا همچنین نام کره‌شمالی را از فهرست کشورهای حامی تروریسم یا فهرست سیاه خارج کرد و در مقابل براساس توافق به‌دست آمده، کره‌شمالی به بارزسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه خواهد داد تا از همه تاسیسات هسته‌ای این کشور، ازجمله تاسیسات اعلام نشده نمونه‌برداری کرده و آزمایش انجام دهند.

● توافق هسته‌ای با هند

مذاکرات هسته‌ای هند و آمریکا که می‌توان آن را از دستاورد‌های دولت بوش دانست پیچیدگی‌ها و دردسر‌های کره‌شمالی را نداشت. هند هم البته مثل کره‌شمالی موفق شد بدون اینکه سلاح هسته‌ای‌اش را قربانی کند به ۳۴ سال انزوای هسته‌ای خود پایان دهد. یکی از نقاط اختلاف در مذاکره هسته‌ای هند و آمریکا انجام آخرین آزمایش اتمی هند بود.

دهلی گرچه اعلام کرده که آزمایش اتمی را برای مدت نامحدودی به تعویق می‌اندازد، اما نمی‌خواهد حق خود را در این زمینه از دست بدهد. هند نمی‌خواهد مانند ۱۹۷۴شود که پس از یک آزمایش اتمی، تحویل مواد سوخت هسته‌ای برای مصرف غیر نظامی نیز متوقف شد. هند موفق شد که در این پیمان با آمریکا برنامه هسته‌ای نظامی و غیرنظامی را جدا کند. آمریکا البته بر حق خود دایر بر قطع هرگونه همکاری در صورت آزمایش جدید اتمی و همچنین بازپس‌گیری مواد سوختی و تکنولوژی تحویل داده شده تأکید دارد و هند این شرایط را بایستی بپذیرد و برای ‌پایان هرهمکاری آماده باشد.

هند درضمن آزاد است که از منابع دیگر نیز موادسوختی و تکنولوژی تهیه کند. براساس این قانون، شرکت‌های آمریکایی اجازه خواهند یافت پس از سه دهه، سوخت هسته‌ای، رآکتور و فن‌آوری اتمی به هند بفروشند. دهلی نو نیز در مقابل به بازرسان بین‌المللی اجازه می‌دهد تا از رآکتورهای غیرنظامی‌اش بازرسی کنند.

دلیل اصلی پذیرش این قرارداد استدلال اقتصادی بود. هند نیاز شدیدی به انرژی دارد که با توجه به رشد اقتصادی ۱۰ درصد در سال این نیاز همواره بیشتر می‌شود. این امکان که این نیاز را با انرژی سنتی برآورده کنند، وجود ندارد. گرچه ذغال‌سنگ به فراوانی موجود است اما کیفیت آن پایین است و از سویی نیروگاه‌های ذغال سنگ در آینده هرچه بیشتر باید با معیارهای محیط زیست مطابق باشند. پتانسیل ساخت نیروگاه‌های آبی نیز بسیار بالاست، اما این نوع نیروگاه به زمین احتیاج دارد که با توجه به رشد بالای جمعیت در هند و کمبود زمین‌های کشاورزی این یک معضل به شمار می‌آید. هند به علت عدم‌امضای قرارداد منع ‌گسترش سلاح‌‌های اتمی امکان واردات اورانیوم را نداشته است.

برای رساندن ظرفیت نیروگاه‌های اتمی به ۲۰هزار مگاوات هند باید بر این مانع فایق آید. دهلی باید همچنین با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرارداد ببندد و ۴۳ کشور عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی، به ورود مواد سوختی و تکنولوژی به هند رای مثبت دهند. با وجود آنکه توافق هسته‌ای هند و آمریکا که اخیرا با امضای بوش به صورت قانون در‌آمده از ابتدا از حمایت دولت بوش و نیز حزب حاکم هند برخوردار بود، برخی نمایندگان کنگره آمریکا و نیز احزاب مخالف هند با این پیمان مخالفت کرده بودند. استدلال مخالفان در ایالات متحده این بود که فروش محصولات اتمی به هند، پیامی اشتباه برای کشورهایی مانند کره‌شمالی خواهد بود که مقررات بین‌المللی در مورد فعالیت‌های اتمی را زیر پا می‌گذارند.

● توافق با اعراب

بوش در اواخر دوران ریاست‌جمهوری‌اش توافقی هسته‌ای را با عربستان‌سعودی متحد اصلی‌اش در خاورمیانه به امضا رساند. این توافقنامه در حالی در جریان سفر کوتاه بوش به عربستان در ماه می امسال به امضا رسید که در ماه‌های قبل از آن، چندین قرارداد مشابه میان کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس و کشورهای غربی امضا شده بود. در ماه مارس امسال هم آمریکا قراردادی با بحرین امضا کرد که طبق آن آمریکا متعهد شد برای بحرین نیروگاه اتمی ایجاد کند.

یکی از بندهای قرارداد هسته‌ای آمریکا و عربستان مربوط به حفاظت از منابع نفتی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان است. آمریکا وعده داده که امنیت بیشتری در داخل مرزهای عربستان ایجاد کند. تعدادی از تحلیلگران بهره‌مند کردن کشورهای غیردموکراتیک از تکنولوژی اتمی را خطر بسیار بزرگی می‌دانند و اقدام آمریکا را «غیرمسوولانه» قلمداد کرده‌اند. در کنار آمریکا، فرانسه نیز توافقنامه‌هایی را با برخی از کشورهای خاورمیانه برای در اختیار دادن تکنولوژی هسته‌ای به امضا رسانده است. مسابقه هسته‌ای در این منطقه تنها به خلیج‌فارس محدود نمی‌شود آن سوتر، مصر و ترکیه هم با جدیت بیشتری خواستار استفاده از انرژی هسته‌ای هستند. مصر قرارداد ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای خود را با روسیه امضا کرده و ساخت سه نیروگاه دیگر هم مورد توجه مقام‌های مصری قرار دارد. ترکیه هم قصد دارد سه نیروگاه هسته‌ای در خاک خود ایجاد کند. با اینکه آمریکا قراردادها و توافقنامه‌های زیادی با همپیمانان خود برای بهره‌مند ساختن آنها از انرژی هسته‌ای به امضا رسانده اما نکته جالب در این میان این است که در خاک آمریکا طی سه دهه گذشته نیروگاه اتمی جدیدی ساخته نشده است.

● یک نفر تنبیه، دیگری تشویق

▪ باراک اوباما ـ کره شمالی: رفتاری که پرزیدنت بوش در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش پیش گرفت نباید تکرار شود. نتیجه آن رفتار و اقدامات اشتباه را دیدیم. خواهان مذاکره مستقیم با کره شمالی هستیم و در کنار آن باید از اجماع گسترده جامعه جهانی برای فشار آوردن به کره‌شمالی برای از بین بردن سلاح‌های هسته‌ای‌اش استفاده کنیم.

▪ سلاح هسته‌ای: قرار گرفتن سلاح‌های هسته‌ای در اختیار رژیم‌های مستبد و خودکامه خطر بسیار بزرگی برای جهان است. هیچگاه نباید گزینه نظامی را از میان گزینه‌های موجود برای برخورد با اینگونه کشورها نادیده گرفت.دیپلماسی تهاجمی در کنار تحریم‌های مختلف ابزار اصلی برای مقابله با بلندپروازی‌های خطرناک آنها خواهد بود. از سوی دیگر اگر می‌خواهیم دیگران را تشویق به عدم استفاده از سلاح هسته‌ای کنیم خودمان باید در این کار پیشقدم شویم.پرزیدنت بوش وعده داده بود که باید تا جایی که می‌توان از تعداد سلاح‌های هسته‌ای کم کرد. شش سال از این حرف بوش گذشت و هنوز هیچ اتفاقی نیفتاده است. اگر رئیس‌جمهور شوم تمام تلاش خود را به کار خواهم گرفت تا دنیایی بدون سلاح هسته‌ای داشته باشیم. آمریکا باید در این پروسه نقش اصلی را در جهان برعهده داشته است.

جان مک‌کین ـ کره شمالی: نمی‌توانم درک کنم چطور سناتور اوباما حاضر است بدون پیش‌شرط با رهبران کره‌شمالی مذاکره کند. رژیم‌هایی مثل رژیم توتالیتر کره‌شمالی پایبند به هیچ‌ پیمان و معاهده‌ای نخواهند بود.

▪ سلاح هسته‌ای: اصلی‌ترین دغدغه ما در مورد سلاح‌های هسته‌ای کاهش دادن خطرات استفاده از این ابزارهای خطرناک است. وجود چنین سلاح‌هایی در دست دشمنان‌مان بزرگ‌ترین خطر برای امنیت ما و متحدان‌مان به شمار می‌آید. هر کاری از دستمان برمی‌آید باید انجام دهیم تا اطمینان حاصل کنیم که دیگر اینگونه سلاح‌های خطرناک مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. حتی در برخی موارد لازم است که گزینه نظامی و برخورد قهرآمیز را مورد توجه قرار دهیم. از نظر من رژیم NPT نشان داده که نمی‌تواند کارایی مناسبی داشته باشد. حداقل یک دلیل روشن برای آن می‌توان ذکر کرد. تحت رژیم NPT تمام کشورها از جمله نظام‌های دیکتاتوری قادرند بدون اینکه الزاما به سلاح هسته‌ای دست یابند تکنولوژی هسته‌ای را به‌طور کامل در اختیار داشته باشند. فاصله زمانی دستیابی به تکنولوژی هسته‌ای تا سلاح هسته‌ای بسیار کوتاه است. این نقص بزرگ مشکلات زیادی برای ما ایجاد کرده و در آینده نیز از آن ضربه خواهیم خورد.

آرش فرح‌زاد