سینما اقتباس

سال هاست که مخاطبان و منتقدان مشکل بزرگ فیلم های سینمای ایران را در فیلمنامه می دانند شخصیت پردازی های ضعیف, پایان های سرهم بندی شده و منطق داستانی سست بزرگترین نقاط ضعف فیلم ها به شمار می روند

سال‌هاست که مخاطبان و منتقدان مشکل بزرگ فیلم‌های سینمای ایران را در فیلمنامه می‌دانند. شخصیت‌پردازی‌های ضعیف، پایان‌های سرهم‌بندی شده و منطق داستانی سست بزرگترین نقاط ضعف فیلم‌ها به‌شمار می‌روند. بعضی راه حل این مشکل را پیوند قوی‌تر بین سینما و ادبیات دانسته‌اند. آنها معتقدند با اقتباس از روی آثار ادبی بزرگ، سینمای ایران جان تازه‌ای می‌گیرد. به هرحال یک نگاه کلی به آثار اقتباسی سینمای ایران نشان می‌دهد که این ایده اشتباهی نیست. این روزها یکی از همین فیلم‌های اقتباسی بر پرده سینماهاست: «اینجا بدون من» که اقتباسی از نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» تنسی ویلیامز است، هم در اکران توانسته موفق باشد و بعد از «ورود آقایان ممنوع» رتبه دوم جدول فروش را به خود اختصاص دهد، هم نظر تماشاگران جدی‌تر سینما را به خود جلب کند. به همین مناسبت نگاهی انداخته‌ایم به مطرح‌ترین آثار سینمای ایران که از روی داستان‌های خارجی اقتباس شده‌اند. البته فیلم‌های دیگری هم می‌توانستند در این فهرست بیایند مانند «عروسک فرنگی» فرهاد صبا که اقتباسی از داستانی به همین نام نوشته آلبادسس پدس است اما ملاک برای انتخاب فیلم‌ها هم مطرح بودن منبع اقتباسی و هم موفق بودن فیلم از نظر استانداردهای سینمایی است که متاسفانه فیلمی چون «عروسک فرنگی» فاقد شرط دوم است.

● ناخدا خورشید

یکی از مهم‌ترین آثار سینمایی ایران از کارگردان بزرگی چون ناصر تقوایی که متاسفانه سال‌هاست از دیدن اثری از وی محرومیم. فیلم برداشتی آزاد از داستان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی است. تقوایی با پیشینه ادبی قوی(او تحصیلکرده دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است) و با دانش سینمایی‌اش در کنار داریوش مهرجویی بهترین فیلم‌های اقتباسی سینمای ایران را ساخته است. برداشت آزاد از داستان همینگوی و ایرانیزه کردن آن قطعا کار دشواری بوده که تقوایی به بهترین وجه از عهده آن برآمده. گویی که از اول ناخدا خورشید قهرمان داستان بوده و نه کاپیتان مورگان. «داشتن و نداشتن» با وجود قهرمانی چون کاپیتان مورگان از آن دسته آثار ادبی است که نظر سینماگران را به خود جلب می‌کند. سال ۱۹۳۶ هاوارد هاکس فیلمی به همین نام با بازی همفری بوگارت ساخت که ویلیام فالکنر، نویسنده معروف هم یکی از فیلمنامه‌نویسان آن بود. نقش همفری بوگارت را داریوش ارجمند در فیلم تقوایی بازی کرد که بهترین بازی او تا همین امروز است. شگفت‌انگیز است که چطور تقوایی فضای رمان همینگوی را به جنوب ایران می‌آورد و موفق می‌شود آیین‌ها و سنن مردم جنوب را در فیلم بگنجاند و حتی اشاره‌ای هم به تاریخ ایران و موردی چون قتل حسنعلی منصور داشته باشد. تقوایی با سریالی که ساخته، فیلم «آرامش در حضور دیگران» (اقتباس از رمان غلامحسین ساعدی) و «ناخدا خورشید» بزرگترین کارگردان ایرانی در زمینه اقتباس است و «ناخدا خورشید» هم قطعا یکی از ۵ تای اول فهرست اقتباس‌های تاریخ سینمای ایران است.

● سارا

اقتباس زیبای مهرجویی از نمایشنامه «خانه عروسک» هنریک ایبسن. جایگاه بازیگری نیکی کریمی در سینمای ایران با همین فیلم تثبیت شد. نیکی کریمی در نقش سارا ظاهر می‌شود.‌ قهرمان زن فیلم که برای نجات همسرش از بیماری همه تلاشش را می‌کند اما مجبور می‌شود که دراین‌باره به او دروغ بگوید. زنی که به‌نظر می‌آید ضعیف و کاملا وابسته به شوهرش است اما نشان می‌دهد که توانایی‌ها و قدرتمندی‌های زیادی دارد که می تواند مستقل از حمایت و حتی عشق همسرش سرپا بایستد و زندگی کند. سارا البته با قهرمان نمایشنامه ایبسن، نورا تفاوت‌های شخصیتی زیادی دارد که این تفاوت‌ها ریشه در فرهنگ و خاستگاه متفاوت این آدم‌ها دارد. بعید است «سارا»ی مهرجویی را ببینید و به ذهنتان برسد که این فیلم اقتباسی از یک اثر خارجی است. این زن وفادار و تسلیم و مادر نمونه و شوهر اهل خانواده و کار، نمونه عالی و مشخص اکثریت خانواده‌های ایرانی است. نورای نمایشنامه در طول داستان بیشتر طغیانی درونی دارد و با درونیات خودش درگیر است. سارا مظلوم‌تر و شکننده‌تر از نورا به‌نظر می‌رسد. از روی نمایشنامه ایبسن ۵-۶ اقتباس شده که معروف‌ترین آنها فیلمی به همین نام به کارگردانی پاتریک گارلند و با بازی آنتونی هاپکینز است.

● پری

«پری» تنها فیلم مهرجویی است که دغدغه‌های فلسفی و عرفانی او را خیلی رو و آشکار نشان می‌دهد. این فیلم اقتباسی از کتاب معروف جی.دی.سالینجر «فرانی و زویی» است. مهرجویی دعای رحمت عیسی در کتاب را به دعای شکر عرفا تغییر می‌دهد. هرچند در خود کتاب بیشتر وقایع در داخل خانه می‌گذرد اما «فرانی و زویی» با وجود دیالوگ‌های پروپیمان قابلیت تصویری زیادی دارد که مهرجویی خیلی خوب از آن استفاده می‌کند. او سیمور و باد، برادرانی را که در کتاب فقط نامی از آنها برده می‌شود تصویر می‌کند. زائر که در کتاب فقط در رویای فرانی وجود دارد،‌ در فیلم مهرجویی مجال تصویر شدن پیدا می‌کند.

● خواهران غریب

اثر دوست‌داشتنی کیومرث پوراحمد اقتباسی از کتاب «خواهران غریب» اریش کستنر است. کتاب اثری برای کودکان و نوجوانان است اما فیلم با بازی خوب خسرو شکیبایی و حضور شیرین پروین‌دخت یزدانیان فیلمی فراگیرتر است و بزرگ‌ترها هم از دیدنش لذت می‌برند.

● شب‌های روشن

اقتباس سعید عقیقی از کتاب مشهور «شب‌های سپید» داستایوسکی در میان این آثار شاید تنها فیلمی باشد که با وجود اشعار فارسی زیادی که در آن خوانده شده،‌ اما حال و هوای ایرانی ندارد. این البته نقطه ضعفی هم برای فیلم محسوب نمی‌شود بلکه فقط یک ویژگی است. عقیقی بن‌مایه داستان داستایوسکی را برداشته و فقط دیالوگ‌های بین قهرمانان را تغییر داده است. سکانس آخر فیلم هم با پایان کتاب تفاوت دارد و به آن اضافه شده تا بیشتر باب ذائقه و طبع تماشاگر ایرانی شود. (کارکرد دیگر این سکانس اضافه شده تاکید روی کتاب‌ شب‌های روشن به ترجمه خود عقیقی با نام مستعار نرگس اخوان است که به شیوه موردعلاقه فرزاد موتمن کارگردان فیلم،‌باعث فاصله‌گذاری می‌شود.) «شب‌های روشن» با کارگردانی خوب موتمن و دیالوگ‌های شاعرانه عقیقی تبدیل به بهترین اقتباس عاشقانه سینمای ایران شده است. سال‌ها پیش لوکینو ویسکونتی هم از روی کتاب «شب‌های سپید»شاهکاری با بازی ماریا شل و مارچلو ماسترویانی ساخت.

● اینجا بدون من

فیلم بهرام توکلی،‌ همان داستان «باغ‌وحش شیشه‌ای» تنسی ویلیامز را با تغییراتی در جزئیات کاملا به فرهنگ ایرانی نزدیک کرده است. البته بازی فاطمه معتمدآریا در نقش مادر هم در ایرانی کردن حال و هوای کار اهمیت زیادی داشته. تعلیق در فضای بین رویا و واقعیت در فیلم مجال بیشتری برای بروز پیدا کرده. توکلی که خودش قبلا در عرصه ادبیات فعال بوده اقتباس بسیار خوبی از روی نمایشنامه نوشته و کدهای اصلی آن مانند آن عروسک‌های شیشه‌ای را حفظ کرده گرچه تاکیدش روی آنها کمتر و بیشتر روی روابط مادر و دختر و خواهر و برادر است.

صوفیا نصرالهی