مقاله بررسی ویژگی های مدیران از دیدگاه امام علی ع

در این مقاله کوشش به عمل آمده که ویژگی های مدیران از نگاه اسلام و با تأکید بر نهج البلاغه استنباط, استخراج و تبیین شود

● مقدمه

در این مقاله کوشش به عمل آمده که ویژگی‌های مدیران از نگاه اسلام و با تأکید بر نهج البلاغه استنباط، استخراج و تبیین شود. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، آن است که برخی از این ویژگی‌ها معطوف به فعالیت مدیریت و پاره‌ای ناظر به مدیران و تعدادی درباره کارگزاران است، اصول و قواعد بینشی یاد شده غالباً در حوزه‌ها و قلمورهای دیگر جریان دارد، اما در متون و نهج البلاغه بر آنها در قلمرو زمامدارای و مدیریت کلان تاکید شده است و بسیاری از آنها قابل تعمیم به سطوح دیگر مدیریت و مدیریت سازمانی می‌باشد و مبنای آن شمول متن و نص یا تنقیح و تعمیم ملاک و مناط قطعی است.

در واقع می‌توان ادعا کرد که الگویی از مبانی ارزشی و نظری درباب مدیریت در متون و منابع دینی از جمله نهج البلاغه ارائه شده است. نیمی از نامه‌های نقل شده از امام علی(ع) (تقریباً ۳۹ نامه) به مباحث حکومت و مدیریت اختصاص دارد و بیشترین توجه ایشان در این منشورها، عهدها و نامه‌های ابلاغ شده به کارگزاران و مدیران به مسالة نوع، الگو و شیوة حکومت و مدیریت بوده است.

● ویژگی‌های مدیران

با تأمل در نهج البلاغه می‌توان دریافت که نامه ۵۳ نهج البلاغه که یک فرمان حکومتی از امام علی(ع) به مالک اشتر زمامدار مصر است و مفصل‌ترین منشور حکومتی و اداری امام علی(ع) می‌باشد، به گونه مستقیم به معیارهای گزینش بسیاری از مقام‌های مدیریتی در جامعه پرداخته است. از آنجا که این برنامه از سوی امام علی(ع) خطاب به یک زمامدار نوشته شده و شامل فرمان‌ها و توصیه‌هایی به مالک اشتر است، حضرت با بیان ویژگی‌ها و وظایف مالک به عنوان یک زمامدار به طور غیر مستقیم به معیارهایی که می‌تواند در گزینش و انتخاب زمامدار نقش داشته باشد، نیز اشاره کرده است. آنچه که از عهد نامه ۵۳ نهج البلاغه به نقل از فیض الاسلام استنباط می‌شود این است که هر کس که در مصدر امر قرار گیرد باید واجد شرایط زیر باشد:

۱) پیروی از الگوهای ارزشمند پیامبر اسلام و ائمه(ع)

«و برگزیدن فرمان او و پیروی از آنچه در کتاب خود به آن امر فرموده از واجبات و مستحبات که کسی نیکبخت نمی‌شود مگر به پیروی از آنها و بدبخت نمی‌گردد جز به زیر بار نرفتن و تباه ساختن آنها» (ص ۹۹۲)

«پس اگر در حکمی اختلاف پیدا کنید به خدا و رسولش رجوع نمایید، پس رجوع به خدا فرا گرفتن محکم از کتاب او می‌باشد و رجوع به رسول فراگرفتن سنت او است.» (ص ۱۰۰۹)

۲) پرده پوشی نسبت به عیوب مردم

«و باید از رعیت کسی را بیش از همه دور و دشمن داشته باشی که به گفتن زشتی‌های مردم اصرار دارد، زیرا مردم را عیوب و زشتی‌هایی است که سزاوارتر کس برای پوشاندن آنها حاکم است، پس آنچه زشتی‌های مردم به تو پوشیده است پی مکن که برتو است پوشیدن آنچه برتو آشکار شود و خدا بر آنچه از تو پنهان است حکم می‌فرماید، پس تا می‌توانی زشتی را بپوشان که خدا بپوشاند زشتی تو را که دوست می‌داری از رعیت پنهان داری». (ص ۹۹۸)

۳) نیکی کردن به مردم

«پس مردم آن سامان را با نیکویی کردن به ایشان خرم و شاد گردان » (نامه ۱۸، ص ۸۶۸)

«پس سفارش درباره سوداگران و صنعتگران را بپذیرد و درباره نیکی کردن به آنان سفارش کن.» (ص ۱۰۱۸)

«و به زیر دستان مهربان بوده» (ص ۱۰۰۷)

«و مهربانی و خوش رفتاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده و مبادا نسبت به ایشان جانور درنده بوده خوردنشان را غنیمت دانی که آنها دو دسته‌اند یا با تو برادر دینند یا در آفرینش مانند تو هستند که از پیش گرفتار لغزش بوده و سبب‌های بدهکاری به آنان رو آورده، عمداً و سهواً در دستشان قرار می‌گیرد.»

(ص ۹۹۴ و ۹۹۵)

«و رسیدگی کن به یتیمان و پیران سالخورده که چاره‌ای ندارند.» (ص ۱۰۲۰)

«پس از خدا بترس، از خدا بترس درباره دسته زیر دستان درمانده و بیچاره و بی‌چیز و نیازمند و گرفتار در سختی و رنجوری و ناتوانی». (ص ۱۰۲۰)

۴) خوش سابقه‌تر بودن نزد مردم (برخوردار بودن از سابقه درخشان)

«پس همنشین باش با کسانی که خوشنام و دارای سابقه‌های نیکو می‌باشند» (ص ۱۰۰۰)

۵) صلابت در مقابل قدرتمندان

«و بر زورمندان سخت‌گیری و گردن فرازی نماید.» (ص ۱۰۰۷)

۶) سخاوت و بخشش‌گری

«و هرگز از بخشش و گذشت پشیمان و به کیفر شاد مباش» (ص ۹۹۵)

«و آنچه می‌بخشی به خوشرویی ببخش.» (ص ۱۰۲۲)

۷) دیرخشم بودن

«و از کسانی که دیر به خشم می‌آیند» (ص ۱۰۰۶)

«هنگام افروختگی خشم و تیزی سرکشی و حمله با دست و تندی وزشتگویی زبانت، برخود مسلط باش.» (ص ۱۰۳۳)

«و به خشمی که می‌تـوانی مرتکب نشوی شتاب منما، مگو من مأمورم و امر می‌کنم پس باید فرمان مرا بپذیرند و این روش سبب فساد و خرابی‌دل و ضعف و سستی دین و تغییر و زوال نعمت‌ها گردد.» (ص ۹۹۵)

۸) صدق و راستی

«و خود را به راستگویان بچسبان» (ص ۱۰۰۰)

۹) عاقل‌تر بودن نزد مردم

حضرت علی(ع) در این باره فرموده است:

«پیشوا و رهبر به قلبی اندیشمند و زبانی گویا و دلی که براقامه حق استوار باشد نیازمند است» (دلشاد تهرانی ، ۱۳۷۹ : ۱۳۱)

۱۰) داشتن تقوای الهی و پرهیزکاری

«و خود را به پرهیز کاران بچسبان». (ص ۱۰۰۰)

۱۱) تسلط بر هوای نفس

«و او را امر می‌فرماید که نفس خود را هنگام شهوات و خواهش‌ها فرونشاند و هنگام سرکشی‌ها آن را باز دارد» ( ص ۹۹۲)

«و بر هوا و خواهش خود مسلط باش و به نفس خویش از آنچه برایت حلال و روا نیست بخل بورز زیرا بخل به نفس، انصاف و عدل است از او در آنچه او را خوش آید یا ناخوش سازد.» (ص ۹۹۴)

۱۲) ترس از خدا

«و مبادا خود را برای جنگ با خدا آماده‌سازی که تو را توانایی خشم او نبوده از بخشش و مهربانیش بی‌نیاز نیستی.» (ص ۹۹۵)

۱۳) رعایت عدالت و انصاف

«با خدا به انصاف رفتار کن و از جانب خود و خویشان نزدیک و هر رعیتی که دوستش میداری درباره مردم انصاف را از دست مده» (ص ۹۹۶)

«و نیکوترین چیزی که حکمرانان را خشنود می‌دارد، برپا داشتن عدل و دادگری در شهرها و آشکار ساختن دوستی رعیت می‌باشد.» (ص ۱۰۰۸)

۱۴) گذشت و پرهیز از انتقام جویی

«از مردم گره هر کینه را بگشا و از خود رشته هر انتقام و بازخواستی را جدا کن.» (ص ۹۹۸)

«و گره ترس را از دل‌هاشان بگشا» (نامه ۱۸، ص ۸۶۸)

۱۵) تواضع علمی

«و از هرچه که تو را نادرست در نظر آید خود را نادان بنما.» (ص ۹۹۸)

۱۶) پرهیز از شتاب در امور

«و در تصدیق و باور داشتن بدگو و سخن چین شتاب منما.» (ص ۹۹۸)

۱۷) روحیه صلح دوستی

«و از صلح و آشتی که رضا و خشنودی خدا در آن است و دشمنت تو را به آن بخواند، سرپیجی مکن.» ( ص ۱۰۲۸)

۱۸) پرهیز از گفتار دو پهلو

«و بعد از برقراری و استوار نمودن عهد و پیمان گفتار دو پهلو به کارمبر.»(ص ۱۰۲۹)

۱۹) پرهیز از خودپسندی

«و بپرهیز از خودپسندی و تکیه به چیزی که تو را به خودپسندی وادار و از اینکه دوست بداری مردم تو را بسیار بستایند.» (ص ۱۰۳۲)

«و تندی و خودپسندی را از خویشتن دور کن تا خدا درهای رحمتش را به روی تو بگشاید.» (ص ۱۰۲۲)

۲۰) پرهیز از منّت گذاری و امتیاز بر مردم

«و بپرهیز از اینکه بر رعیتت به نیکی که می‌کنی منّت‌گذاری یا کاری که انجام می‌دهی بیش از آنچه هست در نظر آری، زیرا منّت نهادن احسان را بی نتیجه می‌گرداند و کار را بیش از آنچه هست پنداشتن، نور حق را می‌زداید.» (ص ۱۰۳۲)

«و باید نیکویی که درباره آنان نموده و آنها را به آن توانا ساخته‌ای نزد تو بزرگ نیاید.» (ص ۱۰۰۷)

«و بپرهیز از آنکه چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم در آن یکسان است.» (ص۱۷۵)

۲۱) پرهیز از خلف وعده و عهد و پیمان فریبنده

«بپرهیز از اینکه به وعده‌ای که به رعیتت می‌دهی وفا نکنی، زیرا وفا نکردن به وعده سبب خشم خدا و مردم می‌گردد.» (ص ۱۰۳۲)

«و عهد و پیمانی مبند که در آن تأویل و بهانه و به کار بردن مکر و فریب راه داشته باشد.» (ص ۱۰۲۹)

۲۲) سعی و کوشش، یاری خواستن از خدا، صبر و شکیبایی در امور و استقامت و پایداری در کارها

«و حکمران از عهده آنچه خدا بر او لازم گردانیده بر نمی‌آید مگر به سعی و کوشش، یاری خواستن از خدا و آماده نمودن خود بر به کار بستن حق و شکیبایی بر آن در کار آسان یا گران و دشوار.» (ص ۱۰۰۵)

«و از آنان که درشتی او را از جا نکند و نرمی او را ننشاند.» (ص ۱۰۰۷)

۲۳) فروتنی در برابر خدا

«پس برای خدایی که تو را آفریده، فروتنی کن.» (ص ۱۰۲۲)

۲۴) پرهیز از فاصله گرفتن از مردم و تشریفات

«و پاره‌ای از وقت خود را برای نیازمندان از خود قرارده که در آن وقت خویشتن را برای ایشان آماده ساخته، در مجلس عمومی بنشینی.» (ص ۱۰۲۱)

همچنین امام علی (ع) می‌فرمایند‌:

«مبادا غیبت تو در میان مردم زیاد شود.» (انصاریان، ۱۳۵۵ : ۹۶۸)

شریف رضی آورده است:

«و چون دهقانان انبار هنگام رفتن امام علی(ع) به شام او را دیدند برای وی پیاده شدند و پیشاپیش دویدند، فرمود این چه کار بود که کردید، گفتند عادتی است که داریم و بدان امیران خود را بزرگ می‌شماریم. فرمود به خدا که امیران شما از این کار سودی نبردند و شما در دنیایتان خود را بدان به رنج می‌افکنید و در آخرتتان بدبخت می‌شوید و چه زیانبار است رنجی که کیفر در پی آن است و چه سودمند است آسایشی که با آن از آتش در امان است .» (دلشاد تهرانی، ۱۳۷۹ : ۱۷۷)

۲۵) اختصاص بهترین وقت به مناجات با خدا، انجام دادن واجبات

«و بهترین وقت‌ها و پاک‌ترین قسمت آن را برای خود و آنچه بین تو و خدا است قرار ده.» (ص ۱۰۲۳)

« و باید برپا داشتن واجبات که برای خدا است و بسی در وقت گزیده‌ای باشد که برای خدا دینت را خالص می‌گردانی، پس در شب و روزت از تن خود به خدا واگذار و بدان که به وسیله آن به خدا نزدیک می‌شوی وفا کن و کوشش نما که داری شرایط کمال و بی عیب و نقص باشد، گرچه تنت را بفرساید.» (ص ۱۰۲۳ و ۱۰۲۴)

۲۶) تعهد به انجام امور در وقت خود

«و در هر روز کار آن روز را به جا آور، زیرا برای هر روز کاری است مخصوص آن.» (ص ۱۰۲۳)

۲۷) برپا داشتن حدود الهی

«و حق را برای آنکه شایسته است از نزدیک و دور اجرا کن.» (ص ۱۰۲۶)

۲۸) فروتنی در برابر مردم

امام علی(ع) در نامه‌ای که به یکی از والیان خود نوشته چنین فرموده است:

«در برابر رعیت فروتن باش.» (دلشاد تهرانی، ۱۳۷۹ : ۱۷۵)

۲۹) عالم‌تر بودن نزد مردم

حضرت علی(ع) در خطبه‌ای فرمود:

«ای مردم سزاوارترین مردمان بر خلاف قوی‌ترین آنان بدان و داناترینشان به دستورهای خداوند است، بنابراین لازم است که در هر کاری عالم‌ترین افراد زمان آن کار را به دست گیرند» (دلشاد تهرانی، ۱۳۷۹ : ۱۳۲)

۳۰) توانمندتر بودن نزد مردم

حضرت علی(ع) فرموده است:

«ای مردم سزاورترین اشخاص برای حکومت کسی است که بدان داناتر باشد.» (دلشادتهرانی، ۱۳۷۹ : ۱۴۰)

● ویژگی‌های مدیران به عنوان تصمیم گیرندگان از دیدگاه حضرت علی (ع)

از آنجا که امروزه مدیریت را مترادف با تصمیم‌گیری می‌دانند. بنابراین بررسی ویژگی‌های یک مدیر به عنوان تصمیم‌گیرنده از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است. در این قسمت جهت کار تطبیقی با کلام امام علی(ع) از فرایند تصمیم‌گیری عقلایی (منطقی) نام برده می‌شود که از چهار قسمت شناسایی وضع موجود، ارائه راه‌حل‌های مختلف، ارزیابی راه‌حل‌ها و گزینش بهترین‌ها و اجرا و پیگیری تشکیل شده است (رابینز، ۱۳۷۶).

امام علی(ع) در نامه ۵۳ خود به مالک به نقل از فیض الاسلام موارد زیر را برای ویژگی‌های مدیران به عنوان تصمیم‌گیرندگان بیان کرده‌اند:

۱) شناسایی وضع و شرایط موجود

در این مرحله مدیر باید از وضعیت و موقعیت سازمان تحت امر خود دائماً اطلاع داشته باشد و آنچه که اهمیت دارد را مشخص سازد. آنچه که امام علی(ع) در این مرحله به آن توجه دارند، نقش خود مدیر در کسب اطلاعات از وضعیت موجود و مسئله‌یابی می‌باشد. یعنی با استفاده از تجربه خود از راههای غیر رسمی و نه رسمی به بررسی وضع سازمان بپردازد و به وجود مسئله‌ای پی ببرد. حضرت علی(ع) درباره انجام دادن هر کاری در زمان خود می‌فرمایند:

«پس هر چیز را به جای خود بگذار و هر کاری را در وقت آن انجام ده»(ص ۱۰۳۲)

۲) ارائه راه‌حل‌های مختلف

بعد از اینکه مدیر در قسمت نخست با تعیین هدف‌ها و بررسی وضع موجود، مشکل و مسئله‌ای را مورد شناسایی قرار داد و پی به وجود شرایط نامطلوب سازمان برد، وظیفه او ایجاب می‌کند تا در حل آن مشکل بکوشد. از ابعاد مختلف ممکن است راهکارهایی را مشخص سازد یا به تنهایی به آن دسترسی پیدا کند، یا با مشورت مشاوران و اعضای سیستم جهت حل این مسئله به آن برسد. حضرت علی(ع) در این مرحله به مشورت با دانایان اشاره می‌کنند و می‌فرمایند:

«و دربارة استوار ساختن آنچه کار شهرهای تو را منظم می‌گرداند و بر پا داشتن آنچه مردم پیش از تو برپا داشته بودند، بسیار با دانشمندان مذاکره و با راستگویان و درست کرداران گفتگو کن.» (ص ۱۰۰۲)

سفارش حضرت علی(ع) به هم نشینی با حکما به خاطر افزون دامنة علم و حکمت مدیر است تا در مواقع حساس تصمیم‌گیری از اطلاعات و دانش بیشتری برخوردار باشد.

۳) ارزیابی راه‌حل‌ها و گزینش بهترین‌ها

در این مرحله مدیر موظف است از بین انبوه راهکارهای ارائه شده جهت حل مسئله یکی را انتخاب کند، اما اینکه با چه ملاکی دست به چنین انتخابی بزند به عوامل متعددی بستگی دارد. در این مرحله امام علی(ع) خطاب به مالک به بیان معیار جهت انتخاب یک گزینه پرداخته‌اند و با توجه به نظام ارزشی اسلام که مبتنی بر خدا محوری و حق طلبی است می‌فرمایند که باید توجه مدیر به حق محوری و حق‌مداری باشد و در نامة ۵۳ خطاب به مالک اشاره می‌کنند که باید توجه تو به گسترش عدالت و حق مداری باشد.

۴) اجرا و پیگیری

بعد از اینکه با ملاک‌های مشخص شده یک گزینه انتخاب شد، نوبت به اجرای آن می‌رسد. نکاتی که مدیر باید در این مرحله مورد توجه قرار دهد عبارت است از:

۱) اجرا فوری باشد.

حضرت علی(ع) در این مورد می‌فرمایند:

«و بترس از شتابزدگی به کارها پیش از رسیدن هنگام آنها یا دنبال‌گیری و سخت‌کوشی در آنها هنگام دسترسی به آنها یا از ستیزگی در آنها وقتی که سررشته ناپیدا باشد یا از سستی در آنها چون در دسترس آید.» (ص ۱۰۳۲)

۲) مجریان خوبی انتخاب کند.

امام علی(ع) خطاب به مالک می‌فرمایند:

«پس از آن در حال نویسندگانت بنگر و بهترین ایشان را به کارهایت بگمار» (ص ۱۰۱۶)

۳) نظارت همه جانبه داشته باشد تا بتواند پاداش دقیق و مناسب بدهد.

«پس در کارهایشان کاوش و رسیدگی کن » (ص ۱۰۱۲)

«و در کار خراج به صلاح خراج دهندگان کنجکاوی کن.» (ص ۱۰۱۴)

۴) جهت نظارت و ارزیابی کار مجریان، نمایندگان ویژه داشته باشد.

امام علی(ع) در این خصوص می‌فرمایند:

«پس در کارهایشان کاوش و رسیدگی کن و بازرس‌های راستکار و وفادار بر آنان بگمار.» (ص ۱۰۱۲)

۵) مجازات فرد خاطی و خیانتکار

حضرت امیر(ع) در این خصوص می‌فرمایند:

«و خود را از یاران دور دار و اگر یکی از ایشان به خیانت و نادرستی دستش را بیالاید و خبرهای باز رسانت به خیانت او گرو آید به گواهی همان خبرها اکتفا کن، پس باید او را کیفر بدنی بدهی و او را به کردارش بگیری.» (ص ۱۰۱۳)

۶) اگر تصمیم غلطی گرفته بود باید از مردم عذر خواهی کند.

حضرت علی(ع) می‌فرمایند:

«و اگر رعیت به تو گمان ستمگری را بردند، عذر و دلیلت را برای ایشان آشکار کن و گمان‌های آنها را با آشکار کردنت از خویشتن دور نما.» (ص ۱۰۲۷)

● نتیجه‌گیری

در این مقاله ابتدا ویژگی‌های مدیران که به دو دسته عمومی و مرحله‌ای تقسیم شد، از دیدگاه امام علی(ع) مورد بررسی قرار گرفت. برخی از مهم‌ترین صفات عمومی مدیران شامل صدق و راستی، شجاعت عاقل‌تر بودن نزد مردم، مهربانی نسبت به ضعفا و محرومین و بلند همتی بود. صفات مرحله‌ای مربوط به ویژگی‌های مدیران به عنوان تصمیم‌گیرندگان بود که از فرآیند تصمیم‌گیری عقلایی استفاده شد که از چهار قسمت شناسایی وضع موجود، ارائه راه‌حل‌های مختلف، ارزیابی راه‌حل‌ها و اجرا و پی‌گیری تشکیل شده است.

حامد علیپور

عضو علمی پیام نور کرمان ـ واحد عنبرآباد

▪ منابع

ـ انصاریان، علی (۱۳۵۵). الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه. نهج البلاغه موضوعی (ترجمه: اسماعیل تاج‌بخش۱۳۶۲) جلد اول، تهران: یاسر.

ـ حسینی، سیدغلامحسین (۱۳۸۰). قاطعیت و مدار از دیدگاه امام علی(ع). مجله حوزه و دانشگاه، فصلنامه علوم انسانی ـ اجتماعی (علمی ـ تخصصی)، شماره ۲۶ ، سال هفتم، بهار.

ـ دلشاد تهرانی، مصطفی (۱۳۷۹). دولت آفتاب. اندیشه سیاسی و سیرة حکومتی امام علی(ع). تهران: انتشارات دریا.

ـ رابینز، استیفن پی (۱۳۷۶). مبانی رفتار سازمانی. (ترجمه: علی پارسائیان و محمد اعرابی)، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

ـ رضی، سید بهاء‌الدوله ابونصربن بابویه (۱۳۷۴). نهج البلاغه. (ترجمه: اسدالله مبشری) تهران: انتشارات فرهنگ اسلامی.

ـ رضی، سید بهاء‌الدوله ابونصربن بابویه (۱۳۷۴). ترجمه و شرح نهج البلاغه، خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امیرالمومنین(ع). (ترجمه: فیض الاسلام)، مجلد ۱ـ۶.