خطوط لوله گاز طبیعی ایران به هند

ایران با داشتن ۸۱۲ تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی رتبه دوم را در بین کشورهای جهان از لحاظ میزان ذخایر گاز طبیعی دارا است لذا صادرات گاز طبیعی نقش مهمی را در پویائی اقتصاد این کشور ایفا می کند از سوی دیگر کشورهای آسیای جنوبی مانند هند و پاکستان دارای مخازن گاز طبیعی اندک و تقاضای روزافزون برای این انرژی هستند بدین ترتیب ایران در سال ۱۹۹۳ پیشنهاد صادرات گاز طبیعی به هند و پاکستان را مطرح نمود که مشتمل بر ساخت خط لوله ای از حوزه پارس جنوبی در خلیج فارس به کراچی و مولتان و در نهایت دهلی می شد مقاله حاضر با مروری بر اقتصاد سه کشور تأثیر این خط لوله را بر روابط سیاسی, اجتماعی بین کشورها و امنیت ملی و حل مناقشات منطقه تبیین می کند

مقدمه

از زمان کشف منابع گاز طبیعی در حوزه پارس جنوبی ایران در ۱۹۸۸، دولت ایران تلاش‌های فرآینده‌ای را برای صدور گاز بیشتر به خارج آغاز کرده است. کشورهای آسیای جنوبی مثل هند و پاکستان که دارای مخازن گاز طبیعی اندک و تقاضای زیاد برای انرژی هستند، چشم‌اندازهای روشنی برای سودآوری در این کراچی، ایجاد می‌کنند. در ۱۹۹۵، پاکستان و ایران یک توافقنامه مقدماتی برای ساخت خط لوله گاز طبیعی که حوزه گاز طبیعی پارس جنوبی ایران در خلیج‌فارس را به کراچی، مهترین بندر صنعتی پاکستان، واقع در دریای عرب متصل می‌کرد امضاء کردند. چندی بعد ایران پیشنهاد کرد خط لوله مذکور از پاکستان به هند امتداد یابد. بدین صورت نه تنها پاکستان از صادرات گاز طبیعی ایران سود می‌برد، بلکه محدوده این کشور به‌عنوان مسیر انتقال گاز به هند مورد استفاده قرار می‌گرفت. ابتدا دولت هند به‌علت رابطه پرتنش تاریخی بین دو کشور هند و پاکستان، تمایلی به ایجاد توافق با پاکستان نداشت، اما به‌عنوان یک راه‌حل جایگزین، پیشنهاد ایجاد خط لوله در اعماق دریا را مطرح نمود راه جایگزینی که در آن صورت هیچ خطری امنیت مخازن را تهدید نمی‌کرد.

در حال حاضر، در سال ۲۰۰۰ مقامات دولت‌های ایران، پاکستان و هند مذاکراتی را در مورد مسیرهای ممکن، روش‌های انتقال و جغرافیای سیاسی خط لوله گاز طبیعی ایران به هند دنبال می‌کنند. این مذاکرات نشان دهنده تغییری مهم در سیاست‌های بین منطقه‌ای و درون منطقه‌ای بین کشورها است. قابلیت بالقوه مزایای اقتصادی و توسعه‌ای حاصل از گاز طبیعی، هند ایران و پاکستان را وادار به ارزیابی مجدد نقش‌ها و سیاست‌ها در مناقشات منطقه‌ای مانند کشمیر و افغانستان و مسائل امنیتی ملی کرده است به‌علاوه، همکاری‌ها و دستاوردهای بالقوه اقتصادی منجر به تغییرات احتمالی در مباحثات سیاسی اجتماعی بین کشورها شده است. که حتی ممکن است موجب میانجگری و حل و فصل مناقشات منطقه‌ای نیز گردد.

خط لوله صلح:

حل مناقشات، سیاست خارجی و منطقه‌گرائی

صدور گاز طبیعی از ایران به هند و از خاک پاکستان حرکتی است که ممکن است سیاست‌های منطقه‌ای در جنوب آسیا را متحول کند. برای دولت هند این موضوع حائزاهمیت است که آیا پاکستان می‌تواند امنیت جریان گاز طبیعی در خطوط لوله را تضمین کند همکاری پاکستان با ایران ممکن است باعث تسهیل در حل مناقشات نیز می‌گردد. در گذشته سیاست‌های خارجی ایران و پاکستان در رابطه با مسائل افغانستان و مناقشات شیعه و سنی در منطقه با یکدیگر در تضاد بودند. بنابراین تجارت و تجربیات بیشتر در زمینه یکپارچگی اقتصادی این قابلیت را دارد که به‌عنوان میانجی در مناقشات منطقه و بین مناطق ظاهر شود. تجارت گاز طبیعی بین هند، ایران و پاکستان واقعیت‌های استراتژیک جغرافیای سیاسی و تاریخی سه کشور و کل خاورمیانه و آسیا را به چالش می‌کشد. بدین ترتیب ارتباط بین اقدام به ایجاد خط لوله و جهانی شدن رابطه‌ای است که چند موضوع را در برمی‌گیرد. این ارتباط صرفاً توسط عوامل اقتصادی مشخص نمی‌شود، گرچه وقایع اقتصادی جاری در ایران، هند و پاکستان دلالت بر لزوم همکاری‌های آینده اقتصادی دارد. حقایقی که در این مطالعه موردی وجود داردت نمایانگر این مسئله است که جهانی‌سازی چند موضوعی چهره سیاست‌های منطقه‌ای و دورنمای اجتماعی و سیاسی منطقه‌ها را تغییر می‌دهد.

مذاکره در خصوص خط لوله

ایران، با داشتن حدود ۹% ذخایر کل جهان، دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک است. در کنار ذخایر نفت، ایران از نظر اندازه ذخایر گاز طبیعی دومین کشور در جهان است که میزان آن ۸۱۲ تریلیون فوت مکعب تخمین زده می‌شود. با وجود اینکه مصرف گاز طبیعی ایران بالا است، این کشور به‌دلیل اقتصاد ناپایدار و به‌منظور برآورده ساختن نیازهای امروزی‌سازی، شدیداً نیاز به رونق بخشیدن به بازارهای صادرات گاز دارد. ایران برای برطرف کردن این نیازها، حضور در بازارهای منطقه، از جمله بازارهای جنوب آسیا را برای صدور گاز طبیعی خود هدف قرار داده است. پیشنهاد صادرات گاز طبیعی از ایران به هند از سال ۱۹۹۳ توسط ایران مطرح و به موازات این پیشنهاد، طرح صادرات گاز طبیعی به پاکستان نیز ارائه شد. دولت ایران پیشنهاد ساخت خط لوله‌ای را از مناطق پارس جنوبی در خلیج‌فارس به شهرهای اصلی پاکستان مانند کراچی و مولتان پس از آن به دهلی هند داد.

در سال ۱۹۹۵، پاکستان و ایران ”یک موافقتنامه‌ مقدماتی برای ساخت ۸۷۰ مایل خط لوله ساحلی به ارزش ۳ میلیارد دلار برای صادرات گاز پارس جنوبی به کراچی امضاء کردند. ”این خط لوله شامل شهر مولتان نمی‌شد و انتقال گاز به هند را در برنمی‌گرفت. پیشنهاد مطرح شده در یک پروژه جدید خط لوله، هند نیز وارد طرح می‌شود و دولت پاکستان قادر خواهد بود گاز قابل صدور خود را برای فروش در بازار بین‌المللی دهلی هند وارد کند یا برای اهداف داخلی گاز را از مولتان خارج کند. این خط لوله ۲۶۷۰ کیلومتر طول و ۴۸ اینچ قطر دارد و ۲/۳ میلیارد دلار گاز را منتقل می‌کند (ارتباطات گاز و نفت الکساندر، ۲۰۰۰). پاکستان می‌تواند تا سقف ۵۰۰ میلیون دلار حق‌الامتیاز از هزینه انتقال دریافت کند و با خرید گاز ارزان‌تر، از این پروژه خط لوله، ۲۰۰ میلیون دلار صرفه‌جوئی نماید (هندوستان تایمز، ۷ جولای ۲۰۰۰).

چهار شرکت عمده تمایل خود را برای ساخت لوله گاز طبیعی از ایران به هند ابراز کرده‌اند. این شرکت‌ها عبارت است از: تبا از استرالیا، NIGC، پتروناس از مالزی و توتال از فرانسه، که هم‌اکنون نیز با ایران در توسعه یک خط لوله بین‌المللی که از ترکیه می‌گذرد همکاری می‌کند (ارتباطات گاز و نفت الکساندر، ۲۰۰۰). قبلاً یک کنسرسیوم متشکل از شل، بریتش گس (گاز بریتانیا)، پتروناس و یک گروه ایرانی ”در مورد چگونگی صادرات گاز از پارس‌ جنوبی به پاکستان مذاکره کرده‌اند“. به‌علاوه شرکت ملی گاز ایران و GAIL از هند در مذاکرات شرکت داشتند. در سال ۱۹۹۹ چندین جلسه بین مقامات دولتی هند و ایران برگزار گردید که منجر به تشکیل هئیت‌های نمایندگی و کمیته‌هائی برای بحث و تبادل‌ نظر بیشتر در مورد عملی بودن پروژه خط لوله شد.

در فوریه ۱۹۹۹، ایران یک موافقتنامه‌ اصولی مقدماتی با هند امضاء کرد که در آن با نظریه همکاری دوجانبه موافقت می‌شد. گرچه برای اجراء این پروژه، توافقنامه سه جانبه بین هند، ایران و پاکستان ضروری می‌باشد (هندوستان تایمز، ۷ ژوئیه ۲۰۰۰) در آوریل ۱۹۹۹ دولت‌های ایران و هند یک گروه ویژه دوجانبه متشکل از مقامات رسمی دولتی و تجاری تأسیس کردند که تا عملی بودن توسعه خط لوله از نظر صنعتی و اقتصادی را بررسی کنند. در سپتامبر ۱۹۹۹، شرکت ملی گاز ایران یک هیأت دو نفره برای مذاکره با GAIL و وزارت نفت هند اعزام نمود تا در مورد تهیه یک گزارش در مورد عملی بودن پروژه خط لوله تبادل نظر کنند (هندو، ۲۴ سپتامبر ۱۹۹۹) در پایان سال ۱۹۹۹، رئیس قوه مجریه پاکستان، پرویز مشرف، برای بحث و تبادل نظر در مورد روابط دوجانبه و نیز پروژه خط لوله از تهران دیدن کرد. ماه‌های بعد از دیدار مشرف از ایران نیز دیدارهای دیپلماتیک بیشتری در منطقه صورت گرفت. در مارس ۲۰۰۰، وزیر نفت پاکستان از ایران بازدید کرد تا رسماً موافقت خود را با پروژه خط لوله بین سه کشور اعلام نماید. سپس مقامات رسمی ایران در آوریل سال ۲۰۰۰ از اسلام‌آباد بازدید و قرارداد مربوطه را برای امضاء به دولت پاکستان ارائه کردند. هدف گروه ویژه دوجانبه ایران و هند شفاف‌سازی و ایجاد اطمینان در این موضوعات برای دولت هند بود. دولت‌های پاکستان و ایران تصمیماتی را در خصوص بخشی از پشتیبانی عملی پروژه مانند امنیت خط لوله در پاکستان، مدت زمان ساخت و طول خط لوله اتخاذ کرده بودند. وزیر انرژی پاکستان در ژوئیه ۲۰۰۰ امنیت خط لوله را به‌عنوان اصلی‌ترین مسئله تضمین کرد. سپس تصمیم گرفته شده اگر دولت پاکستان خط لوله را در کوتاهترین زمان ممکن که ۳ سال است احداث کند، دولت ایران نیز هزینه‌ انتقال را افزایش دهد. (هندوستان تایمز، ۷ ژوئیه ۲۰۰۰).

---