جایی برای تعامل

در دهه ۸۰ و قبل از آن, عام گرایانه بودن نتایج تحقیقات علوم اجتماعی از قواعد اولیه علوم اجتماعی دانسته می شد, اما اكنون این عام گرایی پذیرفته نیست تصور كنید كه چقدر بد می شود كسانی كه در زمینه جامعه شناسی مصرف كار می كنند, به آن نتایج عام گرایانه دست نیابند و به همین دلیل ما آنها را بی اعتبار تلقی كنیم و با این كار موجب سرخوردگی و فرار آنها شویم

چندی پیش استادان و محققان گروه ارتباطات و مطالعات فرهنگی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، علامه طباطبایی، امام صادق و دانشكده صدا و سیما، گرد هم جمع شدند تا تولد نخستین انجمن علمی ارتباطات و مطالعات فرهنگی را رسما اعلام كنند و هیأتی را برای مدیریت این انجمن علمی - تحقیقاتی برگزینند. هر چند كه اكنون چند مركز تحقیقاتی انگشت شمار به طور محدود و جداگانه به انجام تحقیقات در زمینه ارتباطات و مطالعات فرهنگی مشغولند، اما ایجاد نهادی مشترك میان این دو قشر برای نخستین‌بار است كه تجربه می‌شود. نشریه فرهنگ و پژوهش با دو تن از اعضای هیأت مدیره‌ این انجمن درباره ضرورت‌های تشكیل انجمن علمی ارتباطات و مطالعات فرهنگی و دغدغه‌های تحقیقاتی آن به گفت‌وگو پرداخته است.

در حالی كه در حوزه‌های تخصصی علوم اجتماعی در سطح بین‌المللی تغییرات بنیادینی رخ داده است، اما جامعه‌شناسی از دهه ۸۰ میلادی بسیاری از اصول موضوعه خود را كه باید برای فهم پدیده‌های اجتماعی بیرونی تغییر می‌داده، بازنگری نكرده است، به همین دلیل پارادایم‌های كهنه و سنتی جامعه‌شناسی امروز قابلیت فهم پدیده‌های اجتماعی را ندارند، اما به دلیل تحولاتی كه در جهان واقعی رخ داده است، باید جامعه‌شناسی نیز به فكر پارادایم‌های جدیدی برای فهم این پدیده‌ها باشد. این سخنانی است كه دكتر حمید عبداللهیان استاد دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برای تبیین ضرورت ایجاد انجمن تازه تأسیس ارتباطات و مطالعات فرهنگی بیان می‌‌كند.

وی در این باره توضیح می‌دهد: از زمانی كه اینترنت به زندگی آدم‌ها آمده و جهان مجازی شكل گرفته، جهان واقعی هم شكل‌دیگری به خود گرفته است، به همین دلیل باید تغییرات اجتماعی را براساس مكانیز‌م‌های ارتباطی تبیین كنیم، این در حالی است كه علوم اجتماعی با وجود تحولات چشمگیری كه در حوزه ارتباطات و فن‌آوری‌های اطلاعات رخ داده، در بنیان‌های نظری خود تغییری نداده است.

دكتر عبد‌اللهیان اضافه می‌كند: هر چند كه تا قبل از دهه ۹۰ مطالعات فرهنگی به مرور در انگلستان، كانادا و فرانسه انجام می‌شد، اما این مطالعات در قالب‌های جامعه شناختی بود، حتی آثار تئودورآدورنو و جورج لوكاچ را نیز باید در حوزه مطالعات فرهنگی صرف دید، بدین معنا كه در آثار ایشان، امور اجتماعی كماكان تحت تأثیر مسائل اقتصادی است و اگر فرهنگی نیز وجود دارد، میان نسبت اجتماع و اقتصاد است، به همین دلیل آنها از تئوری مصرف فرهنگ استفاده می‌كردند. به گفته دكتر عبداللهیان برای نخستین بار "باومسن" بود كه در دهه ۹۰ از لزوم ایجاد تغییر در حوزه مطالعات اجتماعی سخن گفت و باز در همین دهه بود كه به مرور بسیاری از گروه‌های جامعه‌شناسی به تدریج توسعه مطالعات فرهنگی را آغاز كردند.

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران اضافه می‌كند: اكنون مطالعات زیادی در حوزه مصرف انجام شده است كه نشان می‌دهد مصرف صرفا امری اقتصادی نیست و گاهی بیشتر از آنكه جنبه اقتصادی داشته باشد، امری فرهنگی است، از همین رو امروز بحث‌هایی چون سرمایه نمادین در حوزه‌ تعاملات اجتماعی رخ داده است. هر چند كه به اعتقاد دكتر عبداللهیان هنوز به آن حد از توانایی برای تغییر در بنیان‌ها و اصول موضوعه علوم اجتماعی نرسیده‌ایم، اما حداقل اینكه امروز علمی به نام مطالعات فرهنگی نه به عنوان بخشی از جامعه‌شناسی بلكه به عنوان علمی مستقل شكل گرفته است. مثلا امروز در دانشگاه ساسكس رشته مطالعات فرهنگی و رسانه تدریس می‌شود.دكتر عبداللهیان بازنگری در اصول علوم اجتماعی را عامل حفظ توجه به دستاوردهای علمی پژوهشگران معرفی می‌‌كند و می‌گوید: در دهه ۸۰ و قبل از آن، عام‌گرایانه‌ بودن نتایج تحقیقات علوم اجتماعی از قواعد اولیه علوم اجتماعی دانسته می‌شد، اما اكنون این عام‌گرایی پذیرفته نیست. تصور كنید كه چقدر بد می‌شود كسانی كه در زمینه جامعه‌شناسی مصرف كار می‌كنند، به آن نتایج عام‌گرایانه دست نیابند و به همین دلیل ما آنها را بی‌اعتبار تلقی كنیم و با این كار موجب سرخوردگی و فرار آنها شویم. وی از لزوم پیوند‌زدن مطالعات فرهنگی و مطالعات رسانه‌ای برای تبیین پدیده‌های اجتماعی و رفتارهای فردی و اجتماعی سخن می‌گوید: بسیاری از كنش‌های فرهنگی افراد ارتباطی با وضعیت و منابع اقتصادی آنها ندارد، مثلا خانواده‌هایی هستند كه الگوی مصرف‌شان با درآمد آنها هیچ تناسبی ندارد یا ترجیحات ارزشی آنها با درآمدشان همخوانی ندارد، یعنی ما تحت تأثیر متغیر‌هایی هستیم كه ماهیت‌شان چندان اقتصادی نیست، مثلا بسیاری از شوهای تلویزیونی بر رفتار مصرفی و اقتصادی افراد تأثیر می‌گذارد، یعنی چیزی ماورای نسبت فرد با عناصر اقتصادی وجود دارد كه كنش‌های اقتصادی را شكل می‌دهد، بنابراین باید جایی برای ساماندهی مطالعه این گونه موضوعات وجود داشته باشد. به اعتقاد دكتر عبداللهیان جایی بهتر از یك نهاد علمی - صنفی فرا دانشگاهی كه مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای را در یك تركیب متعادل در بر بگیرد، وجود ندارد. برای شكل‌گیری این انجمن، چه توجیهی بالاتر از ساماندهی مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای، جمع‌كردن محققان و فهم دغدغه‌ها و كمبود‌های حوزه مطالعات فرهنگی.

وی با بیان اینكه در حال حاضر مطالعات فرهنگی در ایران سامانمند نیست، می‌گوید: آیا این بد نیست كه رشته مطالعات فرهنگی در دانشگاه علامه تدریس شود و ما ندانیم كه آنها چه می‌كنند یا آنها از آنچه در حوزه مطالعات ارتباطی رخ می‌دهد، آگاه نباشند؟

دكتر عبداللهیان به روابط متقابل جامعه‌شناسی و ارتباطات اشاره می‌كند و می‌‌گوید: اگر در گذشته جامعه‌شناس، تولید‌كننده مواد برای رشته ارتباطات بود، امروز پیشرفت در حوزه ارتباطات و نقش آن در فرهنگ‌سازی این ارتباطات است كه مواد مورد نیاز برای انجام مطالعات جامعه‌شناختی را در حوزه فرهنگ تولید می‌كند. عضو انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی، دلایل معرفت شناسانه‌ای هم برای ایجاد این انجمن ذكر می‌كند. علم ارتباطات پیشرفت‌هایی در حوزه كنش‌های ارتباطی داشته كه حاصل آن تولید عناصر و ارزش‌های جدید فرهنگی است، در واقع باید دستگاهی وجود داشته باشد كه این تولید‌ات ارتباطی را كه جنس آنها فرهنگی است، به دایره مسأله‌پردازی و مطالعه درآورد. دكتر عبداللهیان به تصویر كشیدن مختصات ایران از لحاظ ارتباطی را اولین گام این انجمن معرفی می‌كند، اعضای این انجمن با تولیدات و تعاملات فكری خود می‌توانند بگویند كه ایران به لحاظ ارزشی و در حوزه ارتباطات چه جایگاهی دارد. ازهمین‌رو، تولید آمار و اطلاعات در حوزه مطالعات فرهنگی و ارتباطات - چیزی كه اكنون از نبودش رنج می‌بریم - مهم‌ترین و ضروری‌ترین كاری است كه این انجمن می‌تواند انجام دهد تا از این تشتت‌ آرا در زمینه مطالعات فرهنگی كاسته شود. وی اضافه می‌كند: انجمن ارتباطات و مطالعات فرهنگی باید به عنوان وظیفه ارگانیك خود خلاءهای كشور را در حوزه مطالعات فرهنگی و رسانه‌ای شناسایی و روش‌های پركردن این خلاها را نیز روشن كند. نوع نظام ارتباطی ما موجب می‌شود كه نوع خاصی از ارزش‌ها و مطالعات فرهنگی را داشته باشیم و به همین دلیل در حوزه ارتباطات نخستین قدم برای محققان عضو انجمن، جمع‌آوری داده‌های اولیه و به توافق رسیدن بر سر درستی این داده‌هاست. دكتر عبداللهیان به رشد سریع جهان مجازی و افزایش روز افزون تعاملات مجازی اشاره می‌‌كند و می‌‌گوید: در محیط مجازی، كنشگران از احساس آزادی عمل بیشتر و آمادگی پذیرش بالاتری برخوردارند، آدم‌هایی كه در جهان مجازی عمل می‌كنند، می‌توانند در بلندمدت كنش‌هایی از خود بروز دهند كه با ارزش‌های جهان واقعی ایران تطابق ندارد، این بدان معناست كه ما ممكن است تحت تأثیر مكانیزم‌های فرهنگی‌ قرار بگیریم كه برای آن هیچ برنامه‌ای نداشته‌ایم.

سمیه صارمی‌

---