دستور زبان پهلوی ساسانی در گویش بوشهری

رها ایزدی - گویش استان بوشهر در تمام مناطق فارسی محلی است كه بن‌مایه لری دارد. برای مرزبندی آن، انواع گویش منطقه را از لحاظ جغرافیایی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌كنند كه هر قسمت ویژگی خاص خود را دارد و دارای تفاوت‌های اندكی است.زبان‌های عربی نیز در جاهایی مانند بندر عسلویه، كنگان، جزیره شیف و جزیره شمالی و جنوبی بندر ریگ رایج است. در همه گویش‌های منطقه واژه‌های فارسی باستان، اوستایی و پهلوی دیده می‌شود كه بازمانده صرف زبان پهلوی هنوز هم در گویش دشتی (دشتیانی) رایج است. گویش شمالی استان شامل گویش شهرستان دشتستان، گناوه و دیلم است. به علت ارتباط بندری بوشهر با كشورهای عربی و نیز تسلط انگلیسی‌ها و هلندی‌ها در منطقه، پاره‌ای واژه‌های بیگانه نیز در گفتار مردم این منطقه شنیده می‌شود.گویش جنوبی شامل گویش شهرستان‌های تنگستان، دشتی، گنكان و دیر است. مردم در شهر بوشهر هم اكنون فارسی صحبت می‌كنند اما گویش آنها همسو با گویش تنگستانی است. در شهرستان دشتستان شناسه «می» در جلو افعال به كار می‌رود و این واژه «می» در شهرستان گناوه و دیلم تبدیل به «ای» می‌شود.

می‌كنم؛ ایكنمekonom

می‌كرد؛ ekerd

لهجه دشتیانی از قدیمی‌ترین لهجه‌های استان بوشهر است كه به وضوح صرف و نحو دستور زبان پهلوی ساسانی هنوز در آن استعمال می‌شود.

ویژگی‌های دستوری

یكی از مشخصه‌های گویش‌های جنوبی جایگزینی فتحه‌ها به ضمه است كه معمولا روی شناسه‌های افعال قرار دارند.

رفتم؛ رفتُم rafto

دارم؛ دارُُم rom da

دیدم؛ دیدُُم didom

همچنین در اسامی نیز اكثرا فتحه به كسره تبدیل می‌شود.

مُرد؛ مِرد merd

امین؛ اِمین emin

عباس؛ عِباس ebas

برای ساختن فعل جعلی بعد از بن مضارع شناسه esi به كار می‌رود كه بازمانده ist زبان پهلوی ساسانی است .

خندید؛ خندس xandes

ترسید؛ ترسس tarses

كه در زبان پهلوی خندِست ( xandist) و ترسِست (tarsist) بوده است.صرف افعال در گویش شمالی مانند فارسی‌نو است ولی در گویش جنوبی یعنی دشتیانی فرق دارد و ضمایر به جای شناسه در ابتدا فعل قرار می‌گیرد.

صرف فعل شنیدن در گویش دشتیانی

من شنیدم؛ ام اسد um sed

تو شنیدی؛ اُت اشد ut esed

او شنید؛ اُس شنید us sened

ما شنیدیم؛ ُمم شنید mom sened

شما شنیدید؛ شما شنی soma seni

آنها شنیدند؛ اونا شنی owna seni

حرف «ب» كه در آخر كلمات چند حرفی فارسی بعد از «الف» بیاید و ساكن باشد در گویش بوشهری بدل به «واو» می‌شود.

خواب؛ خو xow

آفتاب؛ افتو aftow

دوشاب؛ دیشو disown

كلمات دو حرفی كه حرف آخر آنها «ب» است به «واو» تبدیل می‌شود.

شب؛ شو sow

آب؛ او ow

تلفظ a در آخر واژه‌ها به جای h صامت در اصل پسوند ag فارسی میانه بوده كه g افتاده و a هنوز تلفظ می‌شود. به عنوان مثال:

خانه را خانگ xana می‌گفته‌اند.

در مواردی كه كلمه‌ای با فعل معین «ات» همراه می‌شود مثل داده است، كرده است، ات تلفظ نمی‌شود و كسره به جای «ه» در كرده می‌‌نشیند و صورت «ش» جای فعل معین است را می‌گیرد و این‌گونه تلفظ می‌شود:

داده است؛ دادش dadesh

كرده است كردش kardesh

علامت استمرار

برای ساختن فعل زمان حال به جای علامت استمرار «دارد» پیشوند هی hey یا هاسی hasey به كار می‌رود.

دارد می‌نویسد؛ هی می‌نویسد hasey/hey minevise

دارد می‌رود؛ هاسی /هی میره hosey/hey mire

منفی كردن افعال

برای منفی كردن افعال، حرف نفی نه را قبل از اسم یا صفت می‌آورند و فعل معین حذف می‌شود.

من بلد نیستم؛ م ُنه بلدُُم mo ne beladom

من غریب نیستم؛ م ُ نه غریبُُم mo ne geribom

باید توجه داشت این نه كه برای منفی كردن به كار می‌رود فقط جلو افعال معین (است و هست) قرار می‌گیرد.

حرف «را» كه نشانه مفعول بی واسطه (مستقیم) است در گویش بوشهری وجود ندارد و به جای «را» كو به كار می‌رود.