خوسف شهر یادگارهای کهن

شهر خوسف در ۳۶ کیلومتری غرب بیرجند, حاشیه کویر و در ۲۸ درجه و ۵۳ دقیقه طول شرقی و ۳۲ درجه و ۴۶ دقیقه عرض شمالی قرار دارد که ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۹۰ متر است

شهر خوسف در فاصله ۳۶ کیلومتری غرب بیرجند در استان خراسان جنوبی و در حاشیه کویر قرار گرفته است. این شهر از نظر تاریخی یکی از کهن ترین و قدیمیترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می رود که بافت قدیمی و آثار تاریخی ارزشمند نشانه هایی از این قدمت هستند. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده یکی از سالم ترین بافت های تاریخی ایران است و ده ها اثر تاریخی را در خود جای داده است. بافت تاریخی خوسف متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط است. خانههای گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اطاقهای دور تا دور حیاط، هشتیها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانههای این شهر بوده که برای تطابق با اقلیم منطقه به وجود آمده است. تراکم خانهها و کوچههای پرپیچ و خم و همچنین وجود بادگیرها از شاخصهای عمده بافت تاریخی خوسف هستند که برای مقابله با آب و هوای کویر به وجود آمده اند. در بافت خوسف بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام، ساباط و خانههای قدیمی وجود دارد که اکثراً در دوره صفویه ساخته شده اند. برخی از مراکز دیدنی این بافت عبارتند از مسجد جامع خوسف، مقبره و مدرسه ابن حسام خوسفی، قلعه خوسف، مزار شاه سلیمان علی و خانههای علوی و مالکی.

● در منابع تاریخی از خوسف با عناوین زیر یاد شده است ‌

جوسف ‌، جسف ‌، خسف ، خسب و خوسف ، خسف به معنای زمین گود و خوسف به معنای پوشیده بودن که هر دو معنی برای خوسف صادق است در کتب تاریخی متعدد نامی از خوسف هر چند به صورت‌های مختلف برده شده است که دلالت بر اهمیت و اعتبار این شهر در دوره‌های مختلف دارد . خوسف در ٣٥ کیلومتری جنوب غربی بیرجند قرار دارد که از شمال به شهرستان سرایان، از شرق به بخش مرکزی بیرجند و سربیشه، از غرب به استان یزد و از جنوب به نهبندان و کرمان محدود است. این شهر دارای طول جغرافیایی ۴۷-۳۲ و ارتفاع ۱۳۰۰ متر از سطح دریا می باشد. از نظر تقسیمات کشوری این بخش دارای ٤ دهستان خوسف، براکوه، ماژان و قلعه زری با بیش از٦٥ روستاست و با وسعت ١٣ هزار و١٤٤ کیلومتر مربع یکی از قدیمی ترین وبزرگ ترین بخش های استان با سابقه ٦٠ سال بخشداری می باشد.بخش خوسف درمسیر ارتباطی شرق کشور با استان های کرمان،یزد،اصفهان،تهران و جنوب جاده ترانزیتی بندر عباس به خراسان جنوبی و افغانستان قرار دارد و دروازه ورودی به خراسان جنوبی از سمت جنوب غربی است.پیشینه تاریخی آن به دوران قبل از اسلام بر می گردد و به دلیل موقعیت خاص از گذشته های دور به عنوان هسته ای از تجمع انسانی درکویر خراسان مطرح است وسنگ نگاشته های باستانی و آثار و نقوش بر جای مانده در کال جنگال واقع در دامنه کوه های «رچ»دلیل قدمت این منطقه است.علاوه براین مسجد جامع خوسف که درقرن اول هجری ساخته شده و در کتاب های تاریخی با واژه های «خسف»،«خست»،«خوصف» و «خوسف» آمده و در کتاب نزهة القلوب حمد الله مستوفی از خوسف تحت «معظات بلاد قهستان» و در ردیف تون (فردوس)، قاین و جنابذ(گناباد) نام برده شده است.از اماکن تاریخی خوسف می توان به مسجد جامع،آرامگاه ابن حسام،آسیاب های آبی، قلاع مختلف،مزار شاه سلیمان علی، مزارنصرآباد (سلطان ابوالقاسم بن موسی بن جعفر) ،پشته هزار قدم آب انبارها و منازل قدیمی آن اشاره کرد.از مزار گردشگری منطقه نیز علاوه بر اماکن تاریخی مذکور می توان به آبگرم لوت که در٧٥ کیلومتری جنوب شرقی بخش خوسف قرار دارد، اشاره کرد که به دلیل داشتن آب معدنی و گرم برای امراض پوستی و... مفید است ودر تمام ایام سال پذیرای مسافران وگردشگران زیادی از دیگر نقاط استان می باشد. وجود بافت قدیمی با اثار تاریخی ارزشمند از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده یکی ازسالمترین بافتهای تاریخی به شمار می رود . خوسف منطقه نسبتا پر آبی است که آب آن از نهرهایی به نام انهار خمسه (جومیان، موسیان، ترشت، کنقند و فدشک) تامین می شود؛ هرچند که متاسفانه در سال های اخیر به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق در بالا دست رودخانه شاهرود، آب این انهار کاهش یافته و باعث خشک شدن باغ ها و مزارع حاصلخیز منطقه شده است.این بخش هنرمندان زیادی را درزمینه های مختلف موسیقی، نقاشی، خطاطی و شعر و ادب در دامن خود پرورش داده است که هنرمندانی مانند استاد عزیز الله رفیعی،حاجی خان شکوهی،استاد حسن یزدانی و جلیل مالکی را می توان نام برد.حسین رفیعی،زین العابدین مالکی،ابن حسام خوسفی،غلام حسین صمیمی،عبدالحسین فرزین،مریم حقیقه،غلام حسین یوسفی(ناقوس) و محمد علی رحیمی هم ازدیگر نام آوران این منطقه در زمینه های نقاشی، خوشنویسی و شعر هستند.از روحانیون بنام خوسف هم می توان به خاندان مرحوم حجت الاسلام سید حیدرعبادی اشاره کرد.گل نرگس از قدیم الایام در باغ ها ومنازل خوسف کشت می شد وهم اکنون نیز جزو سوغات خوسف محسوب می شود. با این که چند سالی است که برخی افراد به عنوان منبع درآمد این محصول را پرورش می دهند ولی در هر صورت آن طور که باید و شاید به این محصول بها داده نمی شود.از صنایع قدیمی منطقه سفال گری (کوزه گری)روستا های شاهزیله(مهدیه) و کوشه است که از گذشته های دور شهرت داشته که به دلیل بی توجهی و دنبال نکردن این حرفه از سوی مسئولان واهالی این روستاها، تا حدود زیادی از رونق افتاده است.خوسفی ها در صنایع فلز کاری،حصار سنگی،ساختن تفنگ، چاقو، شمشیر، قند شکن، ادوات کشاورزی هم نبوغ خاصی داشته اند و در حال حاضر بعضی آهنگری ها درحد ضرورت فعالیت می کنند.از صنایع دستی می توان به صنعت نساجی(توربافی) اشاره کرد که هنوز در مناطق زیادی و به خصوص شهر خوسف پا بر جاست و بافندگان پارچه هایی همانند کرباس، سفره، لنگ، دستمال، قدیفه، سارق و روفرشی می بافند.صنعت مرغداری از صنایع جدید منطقه خوسف است و هم اکنون حدود٤٥ واحد مرغداری دراین بخش فعال است وصنایع دیگر همانند گوسفندداری، گاوداری و شتر داری هم فعالیت چشمگیری دارند.مناطق عشایری خور، نوغاب و سرو باد از مراکز مهم پرورش شتر در خوسف می باشد ازمهم ترین معادن منطقه می توان به معدن مس قلعه زری، سنگ، گچ، آهک و...اشاره کرد.

● سنگ نگاره های کال جنگال

مجموعه نگاره ها در طول دره ای به همین نام در رشته کوه باقران پراکنده اند. این نگاره ها شامل تصاویر وکتیبه های مربوط به دوره اشکانی می شوند. تصویر اول شامل تصویر نبرد یک مرد پارتی با یک شیر است که کمی کوچکتر از اندازه طبیعی ترسیم شده است. در بالای این تصویر کتیبه ای پهلوی در دو سطر دیده می شود تصویر دوم تصویر سر یک مرد پارتی به حالت نیم رخ است در زیر این تصویرنیز کتیبه ای پهلوی در یک سطر نگاشته شده است مهمترین بخش کتیبه ها شامل هفت سطر کتیبه پهلوی است که برروی دو تخته سنگ که در کنار هم قرار دارند نگاشته شده اند.

● مسجد جامع خوسف

این مسجد دارای سر در ورودی بلند با تاق جناغی وتزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر وحاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی وشبستانهای مهتابی و خلیلان است . ورودی بنا و شبستانهای مهتابی وخلیلان در دوره های معاصر باسازی شده اند. در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا وآثار مربوط به دو دوره مختلف برخورد گردید.این بنا مربوط به قرون اولیه اسلامی (قرن ۲و۳ ۶۵۲۵۹;. ق) می باشد.

قربانی