روایت بیگانگان از فراز و فرود کاشان

علي ميرزائي

فراز و فرود کاشان به روایت دیگران. حسن عاطفی، آبتین گلکار، مهشید جعفری. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ کاشان، 1391. 600 ص. مصور (رنگی). با جلد سخت.
فراز و فرود کاشان به روایت دیگران کتاب تازه‌ای است که بنیاد فرهنگ کاشان به بازار نشر فرستاده است. «دیگران» در این کتاب بیگانگانی‌اند که در طول سده‌ها، در لباس بازرگان، باستان‌شناس، مأمور سیاسی، پزشک، فرستادة مذهبی، هنرمند، و ... ، و با مأموریت‌های متفاوت به ایران سفر کرده‌اند و در سفرهای خود از کاشان نیز گذشته‌اند و خاطرات یا گزارش سفر خود را در خارج از ایران منتشر کرده‌اند. برخی از این آثار به فارسی ترجمه شده و شماری از آن‌ها، به صورت ترجمه نشده در کتابخانه‌های ایران قابل دستیابی است، و طبعاً تعدادی از آن‌ها، متأسفانه، حتی شناسایی نیز نشده است و در دسترس نیست.

     بنیاد فرهنگ کاشان مؤسسة فرهنگیِ غیرانتفاعیِ مستقلی است که به ابتکار و همت حسین محلوجی با هدف شناسایی، احیاء، پاسداری، ترویج، و گسترش جلوه‌های فرهنگ و هنر و تمدن کاشان پایه‌گذاری شده است. محلوجی که خود کاشانی است و نجات معماریِ تاریخیِ کاشان از زوال و بازسازی خانه‌های تاریخی این شهر، که اکنون از مهم‌ترین جاذبه‌های کاشان به شمار می‌آیند، مدیون تلاش‌های اوست، این بنیاد را در سال 1375، در اواخر دورة وزارتش (او در دولت‌های چهارم و پنجم وزیر صنایع و معادن بود) تأسیس کرد و تاکنون (اسفند 1391) یک تنه آن را زنده و پایدار و فعّال نگاه داشته است.

     انتشار کتاب فراز و فرود کاشان به روایت دیگران حاصل یکی از چندین پروژة پژوهشی بنیاد فرهنگ کاشان است که با هدف شناسایی، گردآوری، تحلیل و بررسی، ثبت و ضبط، و  انتشار اطلاعات و اسناد و گواه‌های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی خطة کاشان در دست انجامند. پژوهش و تدوین فراز و فرود... را سه تن به عهده داشته‌اند: حسن عاطفی سفرنامه‌های ترجمه شده به فارسی را بر رسیده و بخش‌های مربوط به کاشان را از آن‌ها استخراج کرده است؛ آبتین گلکار سفرنامه‌های ترجمه نشدة در دسترس را شناسایی و بررسی کرده (به زبان انگلیسی، روسی،‌ آلمانی، و فرانسوی) و بخش‌های مربوط به کاشان را در سفرنامه‌های انگلیسی و روسی خود ترجمه کرده و سفرنامه‌های آلمانی و فرانسوی را برای ترجمه به مترجمان دیگر داده است. این بخش‌ها، در صورت نیاز، با افزوده‌های ویراستاران بنیاد تصحیح و تکمیل و تشریح شده‌اند؛ و مهشید جعفری بخش آلبوم تصاویر کتاب و شرح‌های مربوط به آن‌ها را تهیه و تدوین کرده است.

     در میان شهرهای ایران کاشان شهری استثنایی است. شهرهای بزرگ ایران، عمدتاً، در یک یا چند دوره، پایتخت سلسله‌های حکومتی بوده‌اند، و به سبب همین مرکزیّت و محوریّت توسعه پیدا کرده‌اند؛ یا به عبارت بهتر، مجبور به توسعه یافتن بوده‌اند؛ منظورم قزوین، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز، همدان، تهران، و اصفهان است. ولی کاشان که هیچ‌گاه مرکز و پایتخت نبوده، همة‌ ویژگی‌های آن شهرهای بزرگ را دارد. این را باید افزون بر موقعیت جغرافیایی این خطّه، به حساب سخت‌کوشی و فرهنگ‌شناسی مردم آن گذاشت. از شهری سخن می‌گویم که یافته‌های رومن گیرشمن، باستان‌شناس نامدار فرانسوی که در سال‌های 1312، 1313 و 1316خورشیدی در سیلک حفاری کرد، پیشینة تمدن‌آفرینی ساکنان آن را، همتراز تمدن شوش، بیش از هفت هزار سال برآورد کرده است؛ شهری که صنعت پرارزش نساجی (به ویژه زَری و مخمل و پارچه‌های ابریشمی) و صنعت مس آن، خبرگی بازرگانانش، و هنر یگانة قالی‌بافانش شهرة آفاق بود؛ شهری که در چند سفرنامة اروپاییان، از نظر بازرگانی، تولید منسوجات، و اعتبار شهر و حُسن شهرسازی آن، از شهرهای اروپایی نیز برتر شناخته شده است. شهری که در دوره‌هایی، علما و مردمانی روادار و حتی گاه حاکمانی با تساهل داشت و این در گزارش‌های بیگانگان همواره برجسته شده است.

     روایت بیگانگان از کاشان، هنگامی که از رونق فعالیت‌های اقتصادی شهر و پیرامون آن، رواداری مردم و علما و حاکمان، چهرة شاد و امیدوار ساکنان، و یکدلی و یکپارچگی آنان می‌گویند غرورآفرین، و هنگامی که ظلم و ستم حکمرانان و تنگ‌نظری‌های عالمان و بی‌توجهی به اقتصاد و سختی گذران زندگی مردم و افول فعالیت‌های فرهنگی و هنری را گزارش می‌دهند اندوهبار است. راویان در یک چیز اتفاق نظر دارند: ایرانی در حفظ میراث به جا مانده از گذشتگان خود لاقید است، و معمولاً، خانة پدر خود را تعمیر و نگهداری نمی‌کند؛ آن را می‌کوبد و بر زمین می‌ریزد و خانه‌ای تازه می‌سازد؛ و ایرانیان، معمولاً، دیواری بر روی دیوار گذشتگان نمی‌گذارند؛ دیوار قبلی را خراب می‌کنند و دیوار تازه‌ای برپای می‌دارند. به این‌ها اضافه کنید سوءتدبیر و فساد بسیاری از حاکمان و زلزله‌های ویرانگر و بیماری‌های همه‌گیر و قحطی‌های مهلک و گردنکشی یاغیان داخلی را که زندگی را بر مردم تلخ می‌کردند. در گزارش‌های بیگانگان، علاوه بر وضعیت صنعت و تجارت و هنر در کاشان، از خلق و خوی مردم، چگونگی گذران زندگی، نحوة ادارة امور شهر، رفتار حاکمان با مردم، عادت‌ها و آیین‌ها و باورهای مردم، شیوة گذران اوقات فراغت و سرگرمی‌های مردم، معماری،‌ کشاورزی، آبیاری و آبرسانی، وضعیت تأسیسات عمومی خدماتی و مذهبی مانند کاروانسراها و آب‌انبارها و مدارس و مقابر و مساجد نیز سخن رفته است. این‌گونه گزارش‌ها، که کتاب فراز و فرود کاشان... مجموعه‌ای سامان‌یافته‌ از آن‌هاست، منبع و مأخذ با ارزشی برای تاریخ‌نگارانی‌اند که تاریخ را نه فقط گزارش قشون‌کشی و قتل و غارت شاهان و جابه‌جایی سلسله‌های حاکم، بلکه حاصل کنش و واکنش مردم در عرصه‌های رنگارنگ زندگی، به ویژه عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی، می‌بینند؛ جنبه‌ای از تاریخ ایران‌زمین که متأسفانه همواره مغفول واقع شده است. تاریخ‌نگاری ما نیاز به بازنگری کامل دارد و تاریخ ایران، و تاریخ شهرهای ایران را باید دوباره و با نگرشی به مردم، به مناسبات اقتصادی و اجتماعی آنان، و آن‌چه در طول سالیان بر اثر حکمرانی مستبدان، و شمار اندکی احتمالاً «عادل» و «وکیل‌الرعایا» بر سرشان آمده است، و با در نظر گرفتن مشارکتی که مردم در فرایند سازندگی میهن خود داشته‌اند، و با منظور کردن آفرینش‌های فرهنگی و هنری و تمدن‌ساز آنان نوشت.

     بدنة اصلی فراز و فرود کاشان ... متشکل از گزیده‌هایی است از گزارش‌های 63 جهانگرد، بازرگان، سیاستمدار، هنرمند، باستان‌شناس، و ...که نخستین آن‌ها در سال 669 قمری (1271 م.) و آخرین آنان در اواسط دهة 1320 خورشیدی به ایران سفر کرده‌اند، به علاوة بخش آلبوم تصاویر با 131 قطعه تصویر به همراه شرح‌هایی مفصل و روشنگر، که به خدمت متن سفرنامه‌ها آمده‌اند تا خوانندگان را با آن‌چه در متن می‌خوانند بیشتر، و به صورت عینی، آشنا کنند. کتاب با یادداشت ناشر، پیشگفتاری به امضای حسین محلوجی دربارة فراز و فرود کاشان در طول تاریخ و نمود آن در سفرنامه‌های خارجیان، و دیباچه‌ای دربارة کاشان در سفرنامه‌های جهانگردان و جغرافی‌نویسان مسلمان به قلم حسن عاطفی، آغاز می‌شود، و با نمایة مفصل نام اشخاص و نام مکان‌ها پایان می‌گیرد. عکس‌های بیگانگانی که نوشته‌های آنان در کتاب نقل شده نیز، تا جایی که در دسترس بوده، و در مواردی از طریق برقراری ارتباط با کتابخانه‌های خارج از ایران و سفارتخانه‌های کشورهای ذبی‌ربط، تهیه شده و در کتاب به چاپ رسیده است.

     قطع کتاب وزیری است، با جلد کالینگور و روکش، با طراحیِ چشم‌نواز وحید ثابتی و کتاب‌آرایی صحیح و مطابق معیارهای پیشرفت و معتبر نشر منتشر شده است.

     فراز و فرود کاشان... افزون بر آگاهی‌های تاریخی و آن‌چه پیش‌تر  گفته شد، از دیدگاه دیگری نیز حائز اهمیت است. در آخرین سالی که تدوین و آماده‌سازی این کتاب انجام می‌شد، غارتگران میراث فرهنگی، با حُسن استفاده (!) از غفلت مسئولان امر، بخشی از میراث مستند شده در این کتاب را به سرقت بردند (برای نمونه کاشی‌های مسجد علی (ع) قُهرود، و بخشی از کاشی‌های کتیبة کمربند منار زین‌الدین شهر کاشان)؛ همان‌طور که در سال‌های دور محراب مسجد جامع کاشان و کاشی‌های زرین‌فام بناهای تاریخی این شهر و در سال‌های نزدیک‌تر دست مرمرین قرار گرفته در محفظة شیشه‌ای زیارت پنجه‌شاه را (که معروف است میرزا ابوالحسن صنیع‌الملک غفاری کاشانی، هنرمند نامدار عصر ناصری، آن را به عنوان نمادی از دست بریدة حضرت عباس ساخته بود) ربوده بودند. اگر اوضاع به همین ترتیب پیش برود، و آن‌گاه که نه از تاک نشان باشد و نه از تاک‌نشان، و پس از آن‌که دزدان آگاه و مسئولان غافل آخرین میخ‌ها را بر تابوت پیکر محتضر میراث فرهنگی مظلوم ایران بکوبند، با مراجعه به این کتاب و تصاویرش، به یاد میراثی که بود و دیگر نیست (برای نمونه تپه‌های سیَلک که از هر سو به نابودی تهدید می‌شوند و چه بسا زمین‌خواران پی ساختمان‌های بلندمرتبة بی‌هویت را چون میخی بر تابوت این میراث کهن بکوبند) به تلخی بگریند، یا به دیدن همین عکس‌ها دل خوش کنند. چنین مباد.

اسفند 1391

این مطلب در همکاری  انسان شناسی و فرهنگ با مجله جهان کتاب منتشر می شود