لعنت بر دهانی که بی موقع بسته شود

آیا سکوت همیشه کنشی مثبت است

دیالوگ و گفت‌و‌گو‌مندی یکی از نیازهای جمعی انسان‌هاست. بیانگری و گفتن اندیشه‌ها سبب می‌شود تا جامعه شفافیت بیشتری پیدا کند و خود را بیشتر و بهتر بشناسد.

با این که در کلیت و نزد بسیاری از متفکران، سکوت امری مثبت تلقی می شود و به ارتباطات فردی و روزمره بهتر و آرامش درون منجر می شود، اما در ساحت اجتماعی و سیاسی الزاما و همواره مثبت نیست.

بیان عقاید و توان ابراز آنچه در اندیشه می گذرد و این که شهروندان عقاید خود را نسبت به امور و شرایط اجتماعی خود ابراز کنند، اصلی مهم برای اصلاح امور و نشانه ای از سلامت جامعه و پویایی و حرکتش به سمت پیشرفت است. جامعه ای که نسبت به ناملایمات، اشتباهات و بی عدالتی ها ساکت است، همواره اجازه و امکان بازتولید نواقص گذشته را به خود می دهد.

سکوت در برابر اشکالات جمعی نوعی بی تفاوتی و بی مسئولیتی را تداعی می کند. شهروند پرسشگر جایگاه مهمی در جامعه مدرن دارد. حتی در جوامع پیشامدرن هم آنجایی که پیشرفتی حاصل شده به سبب همین سخن گفتن آزاد بوده است. اگر حق پرسشگری و به چالش گرفتن قدرت از سوی شهروندان نباشد، آنگاه رکودی که گریبان آن نظم اجتماعی را می گیرد به طور طبیعی منتهی به بزهکاری و خلاف های عمده اخلاقی و عرفی می شود. اگر مارتین لوترکینگ، فعال ضد نژادپرستی در آمریکا به جای آن سخنرانی های به یادماندنی و کوبنده سکوت می کرد، وضع نژاد پرستی نه تنها در خود ایالات متحده، بلکه در کل جهان دردناک تر و خشن تر از آن چیزی می بود که امروز هست. اگر فعالان ضد جنگ در برابر بی عدالتی ها و جنایاتی که در ویتنام رخ داده بود سکوت می کردند و صدای اعتراض خود را در قالب یک جنبش فراگیر به صدای غالب جامعه آن روز آمریکا تبدیل نمی کردند، خشونت های رخ داده توسط ارتش آمریکا در آن جنگ از این هم بیشتر می شد. اگر همین امروز منتقدان سلاح های کشتار جمعی ساکت بمانند، فعالان ضدجنگ ابعاد ناعادلانه جنگ قدرت های بزرگ علیه مردم بی دفاع را افشا نکنند و...، آنچه بر سر بشر خواهد آمد بمراتب دهشتناک تر و اسفبار تر از آن چیزی خواهد بود که امروز با آن مواجهیم.

تمام تحولات اجتماعی اعم از گرفتن حق رأی برای زنان، همچنین جنبش های زنده اعتراضی ـ مقاومتی در برابر سرمایه داری افسارگسیخته، جهانی شدن به معنای تحمیل یک تفکر و سبک زندگی به تمام انسان ها، فساد کشورهای در حال توسعه و خشونت های قومی و نژادی، ناشی از صداهای واجبی است که خاموش نماینده همچنان جلوی سکوت نامسئولانه را می گیرد. اینها سخنانی است که از هر سکوتی در ساحت اجتماعی ارزشمندتر و نتایجش مبارک تر است.

اگر سقراط آن بیان شنیدنی را در راه عدالت و حقیقت نداشت، اگر پیامبران الهی سکوت های بلندمدت خود را که برای تأمل در خود، خدا و جهان بود هیچ گاه نمی شکستند و حاصل تأملات خود را به آدمیان دیگر انتقال نمی دانند، جامعه بشری هیچ گاه روی تمدن، پیشرفت و اخلاق را نمی دید و ابعاد گسترده تر تأثیر خود برای ساختن جهانی بهتر را در نمی یافت.

گفت و گو مندی و مذاکره یکی از دستاوردهای انسان معاصر است که به جای تحمیل خشونت، او را به درک متقابل وا می دارد. توان سخن گفتن و شنیدن، اجازه ابراز وجود به دیگری دادن و به تبع آن توان ابراز خود را هم در ساحت اجتماعی پیدا کردن سعادت و نفعی است که همه آدمیان از کلمات می برند. کلمه یافت مقدسی برای انسان است و شکستن سکوت یعنی آغاز ارتباط و دوستی.

پیشاسقراطیان می گفتند تنها اندیشه ای واقعا برای انسان وجود دارد که بتواند آن را بیانش کند. یعنی اگر چیزی را نمی توانیم بگوییم به منزله این است که آن را نداریم. اگر چه این دیدگاه افراطی است و ارزش های سکوت و تأمل را کمرنگ می کند، اما حقیقت بزرگی در آن نهفته است که نمی توان نادیده گرفت، حقیقتی که حاصل آن امر مبارک گفت و گوی اندیشه هاست. بسیاری از مصائبی که امرز انسان ها با آن دست و پنجه نرم می کنند ـ نظیر بنیادگرایی یا استیلای چند قدرت بر بقیه جهان ـ ناشی از نبود گفت و گو و بیان درست اندیشه است، که راه را بر خشونت و زورگویی باز کرده است. بحران سوریه و بحرین، اختلافات داخلی در سودان، کنیا، مصر و... همه ناشی از نبود استحکام گفت و گو در آن جوامع است. لذا می توان سکوتی را که در آن نقاط استیلا یافته است سکوت منفی نامید. سکوتی که از بی تفاوتی و بی مسئولیتی برمی خیزد، نه تأمل و تعمق در خود و احوال پیرامون. در این سکوت منفی جامعه روبه زوال می رود، ارزش های اخلاقی با بی تفاوتی زیر پا گذاشته می شود و هیچ تلاشی برای اصلاح ناملایمات و کژی ها انجام نمی گیرد.

اما نکته ای که در این میان نباید فراموش کرد این است که سکوت به مثابه نوعی بیان آن طور که برای مثال در تفکرات و جنس مبارزات گاندی رخ داد نوعی بی تفاوتی یا کناره گیری از جامعه نبود. این سکوت خود نوعی بیان بود که صدایش از هر اعتراض خشن یا فریادی بلندتر و رساتر بود. لذا سکوت به مثابه بیان اعتراض اجتماعی خود نوعی از بیانگری و حتی مبارزه مترقی بشری است که بنمایه های معنوی شرقی را به سیاست متجددانه و پیشرو پیوند می زند.

سهراب شکیب