جامعه مصرف گرای توسعه نایافته

اینكه جامعه ایرانی در زمانه ما از چه سنخی است ذهن بسیاری از متفكران را به خود مشغول داشته است. قدر مسلم ایران جامعه ای پیوندی است كه فرهنگ اسلامی (و رسوم عربی- تركی) را با بخش هایی …

اینكه جامعه ایرانی در زمانه ما از چه سنخی است ذهن بسیاری از متفكران را به خود مشغول داشته است. قدر مسلم ایران جامعه ای پیوندی است كه فرهنگ اسلامی (و رسوم عربی- تركی) را با بخش هایی از عناصر سنت شرقی- هندی در دل سنت بزرگ ایرانی تلفیق كرده است و بیش از یك سده است كه عناصر مدرن غربی در اشكال مختلف در شكل دهی جامعه جدید ایرانی سهیم بوده است. اما گسترش روحیه مصرف گرایی و ورود كالاهای مصرفی مدرن در جامعه ایرانی موجب شده است كه برخی ایران را به اشتباه نمونه ای از جامعه پست مدرن بنامند.به جامعه مدرن هم از وجه تولید و هم از وجه مصرف می توان نگاه كرد و اگر تولید و مصرف را دو مشخصه مهم جامعه مدرن لحاظ كنیم، می توانیم تائید كنیم كه جامعه ایران از بعد مصرف بیش از مولفه تولید، با جامعه مدرن سنخیت دارد.

فضاهای مصرفی و مدرن متعددی در ایران پدید آمده اند و مورد استفاده مردم قرار گرفته اند. این فضاهای مصرفی مدرن (چون فروشگاه های بزرگ، پارك ها، شهربازی ها و رستوران های بزرگ) اجازه جوانه زدن بذر تجربه های مدرن را داده است. در عین حال باید متذكر شویم كه به موازات مراكز مصرفی مدرن مراكز تولیدی در جامعه ما توسعه نیافته اند. به همین دلیل پیش از آنكه با مفهوم تولید و نیرویی چون كارگر درگیر شویم با مفهوم مصرف و نیرویی چون كارمند آشنا شدیم. اگر فرض كنیم كه جامعه كارگری كه غرب قرن نوزده و ابتدای قرن بیست آن را تجربه كرد به وجود آورنده نظام تولیدی مدرن باشد، خواهیم دید كه چنین جامعه ای با وسعت لازم در ایران شكل نگرفت و به جای آن ما توسعه دیوان سالاری و نظام اداری را تجربه كردیم كه جامعه كارمندی را با خصوصیات منحصر به فردی كه برآمده از نوعی دیوان سالاری متكی بر نفت است پدید آورده است. غلبه امر خدماتی و مصرفی (اداره و فروشگاه) بر امر تولیدی (كارخانه و شركت های تولیدی) یكی از مهم ترین مولفه های جامعه مدرن ایرانی است. همین وجه مصرفی است كه جامعه ایرانی را درگیر تجاربی كرده است كه صرفاً آن را می توان در «جوامع مصرف گرای توسعه نایافته» دید. بنابراین نمی توان جامعه ایرانی را جامعه ای پست مدرن با مختصات جامعه غربی دانست. ایران جامعه مصرف گرای توسعه نایافته ای است همانند تصاویر چندبعدی در اشكال مختلفی ظاهر می شود و جلوه های مختلفی از خود را به نمایش می گذارد.

عباس كاظمی