فلسفه اسلامی دوران معاصر

چند گرایش اصلی در فلسفه اسلامی دوران معاصر وجود دارد گرایش اول, چالش غرب با اصول فرهنگی و فلسفی اسلام سنتی است و خواستار این هستند كه صورتی از تفكر را تاسیس كنند كه با صورت سنتی متفاوت است

از قرن ۱۹ به این طرف فلاسفه اسلامی كوشیده اند تا فلسفه اسلامی را اصلاح كنند؛ كسانی مثل حسن حنفی و علی مزروعی سعی كرده اند كه فلسفه اسلامی جدیدی بپرورند كه مفهومی جهانی و برنامه ای برای وحدت دنیا داشته باشد. دومین گرایش، سنت دیرینه ای است كه علاقه ای به افكار عرفانی و اشراقی دارد، مخصوصا در ایران كه تاثیر ملاصدرا و سهروردی به شكل قوی باقی مانده است. تاثیر سهروردی را می توان در آثار هانری كربن و سید حسین نصر مشاهده كرد و تاثیر ملاصدرا را می توان بر شخصیت هایی همچون مهدی حائری یزدی و علمای حوزه علمیه قم، مخصوصا امام خمینی(ره) مشاهده كرد. عبدالكریم سروش نیز تعدادی از مفاهیم فلسفه غربی را در ایران رواج داده است. سرانجام، متفكرانی كه اندیشه های فلسفی انتخاب می كنند كه اساسا غیراسلامی هستند و به عنوان بخشی از فرآیند فلسفی معمولی كه در جست وجوی فهمیدن مسائل مفهومی است به كار می برند. بخصوص این بخش بسیار فعال است، تعدادی از فلاسفه كه از قسمت های زیادی از جهان اسلام هستند در باب ارتباط مفاهیمی نظیر هگل گرایی و اگزیستانسیالیسم با اسلام پژوهش می كنند. در همین زمان فلسفه باطنی تاثیرات بسیار مهمی را ایجاد می كند.

از این رو فلسفه اسلامی دوران معاصر كاملا شاخه شاخه است و تنوع وسیعی از روش ها و نگرش ها را در باب موضوع خویش به كار می بندد.از اواخر قرن ۱۹ تمایلاتی در جهان اسلام به وجود آمده است تا موضوع سقوط یا زوال علم و فكر عقلی جهان عرب را در مقایسه با فكر غربی بررسی كنند. در طول قرون وسطی جهان اسلام در فرهنگ و سیاست برتری داشته است و مركز كارهای نظری در باب فلسفه و علم بوده است، اما از قرن ۱۹ فاصله های بی شماری بین جهان اسلام و جهان غرب بوجود آمده است. از آن زمان تاكنون تبیین هایی برای زوال ارائه شده است.

تشخیص این فاصله ها منجر به نهضت های انقلابی (رنسانس یا نوزایی) مابین سال های ۱۸۵۴ تا ۱۹۱۴ شدند كه در سوریه آغاز ولی عمدتا در مصر گسترش یافتند. هدف نهضت ها این بود كه مهمترین دستاوردهای تمدن جدید اروپایی را جذب كرده و در عین حال به تجدید نظر در باب اسلام سنتی بپردازند كه پیش از ظهور امپریالیسم موجود بود. مهمترین مسئله ای كه متفكرین نهضت ها با آن روبه رو بودند، این مسئله بود كه سنت فرهنگی اسلامی و همچنین فلسفه اش را در محیطی كه تحت شعاع غرب است، چگونه تفسیر كنند.

سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد عبده استدلال می كردند كه اسلام طبیعتا عقلانی است و نیازی به دست یازی به صورت هایی از تفكر و علم غربی نیست. مصطفی عبدالرزاق فیلسوف مصری هم استدلال می كرد كه ممكن است درستی آثار فلسفی اسلام سنتی و همچنین ارتباط جدیدشان را در چارچوب جامعه اسلامی مبرهن ساخت. او یك رابطه ناگسستنی بین وحی و عقلانیت را در اسلام قائل است و از علوم اسلامی سنتی دفاع می كند به خاطر اینكه با علم و عقلانیت سازگارند.

به نظر می رسد آنچه كه مصطفی عبدالرزاق عرضه می كند، بسیار سنتی تر از چیزی است كه متفكر پیش از خود وی یعنی عبده عرضه می كرد، كسی كه درباره ارزش برخی از مكاتب فكری اسلام، علی الخصوص صوفیگری بسیار شكاك بود (نگاه كنید به فلسفه باطنی در اسلام). محمد عبید الجابری می گوید كه آینده موفقیت آمیز عرب فقط از طریق بازسازی و نقادی دلایل زوال جهان غرب صورت می پذیرد.

او تقابل بین اسلام گرایان كه به دوران طلایی گذشته بازگشته اند و غرب گرایانی كه اصول نوزایی اروپایی را ستایش می كنند كه از آن استعمارگری ناشی شده است را به نقد می كشد. راهی كه او پیشنهاد می كند آزاد كردن تفكر عربی جدید از محدودیت های الهیاتی و زبانی گذشته است. ذهن اعراب تا حدود زیادی جزء لاینفكی از نحوه های سنتی پژوهیدن جهان شده است و اگر همچنان اسیر میراث اسلامی خودش باقی بماند، در امكانات بالقوه خودش محدود خواهد شد.فواد ذكریا استدلال می كند كه زوال جهان عرب نتیجه ناتوانی در تاریخی ساختن گذشته و مبتنی بودن بر سنت است. در حالی كه ذكی نجیب محمد به اهمیت فلسفه در رهنمون كردن ما از نادانی به دانایی اشاره می كند و توانایی مذهب برای مداخله كردن در این جنبش از تفكر را به نقد می كشد.حسن حنفی صورتی از پدیدارشناسی عرضه می كند تا استدلال كند مفهوم جدیدی از توحید (وحدت الهی) می بایستی بسط داده شود تا اصل وحدت و برابری، همه انسان ها را دربربگیرد.حنفی زوال را به غرب نیز نسبت می دهد و معتقد است كه غرب وارد دوره زوال شده است و محتاج اندیشه و نیرویی از شرق است. او از زبان الهیات رهایی استفاده می كند كه معتقد است وحی قابل انطباق با زبان هر دوره ای است (نگاه كنید به الهیات رهایی). وحی، اصل سازگار با زمان و مكان پیامبر و نه ضرورتا متناسب با دنیایی معاصر است. مسلمانان دنیای معاصر می بایستی وحی را به زبان جدید و بنابر مقتضیات زمان تفسیر كنند. سنت فسیل شده اسلامی یك سوء تعبیر غلط از روح پویا و دیالكتیكی اسلام است.

جنبش دیگری در فلسفه سیاسی اسلام، مسلمانان را نه به عنوان دشمنان غرب، بلكه به عنوان طلایه داران صلح جهانی و عدالت اجتماعی معرفی می كند. محبوب ترین متفكر این مكتب در آمریكا، ملكم ایكس است؛ كسی كه كارش را به عنوان وزیر مختار جنبش ملل اسلامی آغاز كرد. او اول بار اسلام را برای جدا كردن آفریقایی ها و آمریكایی ها از مردمان سفیدپوست به كار می برد، اما بعدها اسلامی را تبلیغ می كرد كه فراتر از تفاوت های ملی و نژادی بود. یكی از مهمترین متفكران آفریقایی این سنت، علی مزروعی است كه می كوشد عامل های به هم مرتبط چندگانه در الهیات اسلام را با واقعیت های جهان امروز سازگار كند. مزروعی، پیوند بین جهاد توحیدی اسلامی(مبارزه جهانی) و طرح انسان مدارانه و ضدنژادپرستانه اسلامی و نیاز برای همكاری اقتصادی جهانی را مطرح می كند. او فرهنگ را به عنوان وسیله ای برای تغییرات اجتماعی به كار می گیرد، هنگامی كه از یكپارچگی چند فرهنگی سیاست های پان اسلامیستی و نیاز به جهانی شدن سخن می گوید. مزروعی، اسلام را اولین تحول اعتراضی (پروتستانی) در جهان مسیحیت می داند. او معتقد است كه پیام اقتصادی اسلام، توحید گرایی را از طریق همكاری اقتصادی جهانی، عدالت اجتماعی و اخوت - در شكل هماهنگی دنیای اسلام و در بین جامعه مومنان (امت) - در میان همه انسان ها از معنویت منفردانه به انسان دوستی جمع گرایانه تغییر مسیر می دهد. ذات و اساس نگرش چند فرهنگی به صورت تلویحی مستلزم این است كه فرهنگ ها گرایش ها و تعصباتشان را به ادراك خودشان از دیگر جوامع نسبت دهند. مزروعی معتقد است در جهانی كه سیاست گذاری اقتصادی جهانی به نحو روزافزونی وابستگی متقابلی را ایجاب می كند، مسلمانان باید دین شان را نوعی از جهانی شدن به شمار آورند.

---