سرای وثوق الدوله روی گردشگران بسته است

اثری تاریخی که حالا در اختیار ایران نیست

خانه وثوق‌الدوله یا سرای وثوق‌الدوله از نظر موقعیت مکانی در محله سرچشمه واقع در خیابان امیرکبیر، کوچه میرزامحمود وزیر واقع شده است. این خانه ارزشمند با پیشینه‌ای نزدیک به دو قرن در سال ۱۲۱۱ هـ.ش در زمان سلطنت محمدشاه قاجار برای میرزامحمد قوام‌الدوله آشتیانی از صاحب‌منصبان و رجال آن دوره ساخته شد. آشتیانی در آن زمان در دیوان محاسبات کشور سمتی برعهده داشت و چون در آن ایام، شغل‌ها به‌صورت موروثی از پدر به پسر می‌رسید بعد از وی، معتمد‌السلطنته پسر قوام به سمت پدرش منصوب شد و سپس این سمت به میرزاحسن‌خان وثوق‌الدوله واگذار شد و خانه مذکور به‌صورت ارث در اختیارش قرار گرفت. البته به روایت دیگر توسط خود وثوق‌الدوله خریداری شد و از آن زمان تاکنون به آن خانه، سرای وثوق‌الدوله می‌گویند. وثوق‌الدوله از کارگردانان اساسی تاریخ مشروطیت بود که تاثیرات مهمی در فضای سیاسی آن دوران از خود برجا گذاشت. او پس از ادامه تحصیل، مامور محاسبات مالیات آذربایجان شد، سپس وزیر کشور، وزیر دارایی، وزیر خارجه و سرانجام در فاصله سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۰۰ هـ.ش در دو نوبت به مقام نخست‌وزیری رسید. همچنین قرارداد ننگین ۱۲۹۹ در زمان نخست‌وزیری وی منعقد شد. مورخان از او به‌عنوان دو شخص متفاوت یاد می‌کنند، یک، شخصی خائن و از طرفی شخصی ادیب، اندیشمند و نویسنده‌ای والا که دارای دیوان اشعار است. او سرانجام در سال ۱۳۲۹ هـ.ش در ۹۰ سالگی درگذشت و در مقبره خانوادگی در قم به خاک سپرده شد.

● بنا و معماری سرای وثوق‌الدوله

خانه قوام‌الدوله آشتیانی در ابتدا مساحتی در حدود ۱۲هزار متر مربع داشت که بعدها به دلیل تعریض کوچه، قسمت اعظمی از خانه ویران گشت. ناگفته نماند که در مجاورت این خانه نیز حمام قوام‌الدوله قرار داشت که در گذشته یکی از در‌های خانه به سمت حمام باز می‌شد که در طول زمان این حمام به تاریخ پیوست و اثری از آن باقی نمانده است. همچنین فضای سبز و پارک فعلی موجود در آن مکان، در آن ایام پارکینگ کالسکه در کنار خانه محسوب شده بود.

نخستین عاملی که بازدیدکننده را به این خانه باارزش جذب می‌کند، نظم و تقارن موجود در خانه است که پوشیده شده از آجر و چوب است، همچنین هنگام مشاهده بنا، دو بادگیر قرینه در بالای بام خانه نیز از عناصر زیبای این سرای باقدمت است. اکثر خانه‌های دوران قاجار مانند سرای وثوق‌الدوله شامل اندرونی و بیرونی بود که دورتادور حیاط بیرونی آن اتاق‌هایی وجود داشت که در حال حاضر اثری از آنها باقی نمانده است. تزیینات قسمت اندرونی این خانه از شاهکارهای معماری سنتی و اصیل ایرانی است که توسط هنرمندی به‌نام لطفعلی شیرازی در سال ۱۲۱۱ هـ.ش انجام شده است البته نقاشی‌های به کار برده شده در اندرونی ابتدا برگرفته از هنر ایرانی بوده که با بازسازی‌های مجدد، تزیینات و نقاشی به اشکال فرنگی درآمده است.

● تالار آینه

از بخش‌های دیدنی این خانه، تالار آینه در طبقه همکف است که از سایر اتاق‌های دیگر مجزا و بزرگ بوده و مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاستمداران وقت به شمار می‌رفته که در قسمتی از آینه‌ها، تصاویر زنان فرنگی به چشم می‌خورد. در این تالار پنجره‌های اورسی (پنجره‌هایی که به جای گشتن روی پاشنه، با حرکت عمودی از پایین به بالا یا برعکس باز می‌شوند) بسیار به چشم می‌خورد که با شیشه‌های کوچک رنگین آرایش شده است.

● تالار بتنی یا سفره‌خانه

تالار بتنی که سفره‌خانه نیز نامیده می‌شود از دیگر اتاق‌هایی است که در ضلع جنوبی بنا واقع شده است این قسمت به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود به زمستان‌نشین موسوم است زیرا در فصول سرد سال این بخش از خانه بیشترین قسمت آفتابگیر منزل را تشکیل می‌دهد و از درجه حرارت بالاتری نسبت به سایر نقاط بنا برخوردار است. در قسمت شمالی نیز یک فرورفتگی وجود دارد که شاه‌نشین این اتاق محسوب می‌شود.

● ورود گردشگران ممنوع

به‌دلیل آنکه مصالح ضعیفی درخانه به کار رفته، پایه بنا بسیار سست است و چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته که آخرین آنها در سال‌های ۴۵ و ۵۰ هـ.ش به‌دست استاد محمدکریم پیرنیا تحت نظر استاد حبیبیان انجام شد. این خانه که مدت‌هاست تحت مالکیت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد در سال ۱۳۸۱ توسط شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه تاریخی به‌نام ایکوموس که مقر آن در پاریس قرار دارد، اجاره شد که متاسفانه این موسسه از اوایل آذرماه اجازه ورود گردشگران و اهالی محله را به خانه نمی‌دهد حتی اعضای مجامع خیرین با مجوز سازمان میراث فرهنگی اجازه ورود نداشته‌اند. یکی از پژوهشگران که در چند ماه گذشته برای مرتبه دوم از این خانه دیدن کرده بود، اظهار داشت: «آنچه که از سرای وثوق‌الدوله با توجه به ۱۰سال گذشته که دیده بودم، باقی مانده، فقط ساختمان اصلی است که دست نخورده و سایر اتاق‌ها به دفتر کار هیات ایکوموس تخصیص داده شده است و حتی کتابخانه شخصی تنها بازمانده وثوق‌الدوله به‌عنوان بخشی از مالکیت ایکوموس پلمپ شده است.» سرایدار خانه وثوق هم بارها در فصل سرما از ریزش سقف و دیوارهای خانه می‌نالد.

فرزانه نیکروح متین