نظریه پردازی و فرآیند تولید علم , چالش ها و راهكارها

رویكرد اصلی جنبش نرم افزاری و تولید علم به مشكلات و نارسائیهای مربوط به تولید دانش نو در جامعه ارتباط دارد چرا كه تولید دانش , عمده ترین راهكار برای پیشرفت و توسعه جامعه است برای این منظور باید علاوه بر تولید دانش داخلی , بتوانیم علوم و نظریات دنیای متمدن را نیز در جامعه به اجرا در آوریم

در فرآیند تولید علم و نظریه پردازی، ابتدا لازم است كه ویژگیهای بارز فعالیتهای علمی مورد بررسی قرار گیرد. از جمله مهمترین این ویژگیها، بررسی رابطه ثابت بین پدیده ها و به دنبال آن كشف قوانین و نظریه پردازی است. یك نظریه معتبر دارای دو جنبه مهم صوری و تجربی است كه هر دو به نوعی مكمل یكدیگر هستند .

در فعالیتهای علمی، هدف غایی تولید یك پارادایم است. یعنی حاصل مجموعه ای سیستماتیك و بهم پیوسته از فعالیتهای علمی ، تولید یك چهارچوب نظری و عملیاتی، جهت تبیین روابط میان پدیده ها .

نظریه پردازی و تولید دانش نو مبنای بسیاری از مبانی علمی و تكنولوژیكی است . از جمله این مبانی ، می توان به تكنولوژی اطلاعات IT اشاره نمود . از سوی دیگر جهت تولید دانش نو باید بر عامل استعداد و خلاقیت فراگیران و روحیه جوانی و نیـز بر فعالیتهای پژوهشی بویژه تحقیقات بنیادی تأكید خاص داشته باشیم و در این میان دانشگاهها بعنوان عامل اساسی تولید علم و جهت دهی به فرآیند توسعه جامعه بشمار میروند.

این فرآیند در جوامع جهان سوم و در كشور ما نیز با مشكلاتی نظیر بودجه ، مدیریت ضعیف پژوهش ، تأكید بر كمیت ، بدون توجه به كیفیت ، مطالعات و تحقیقات سطحی و ظاهری مواجه است . لذا ، برنامه ریزی صحیح جهت استفادهٔ بهینه از امكانات و منابع مادی و انسانی موجود با چشم انداز اهداف آرمانی جامعه می تواند تا حدی زمینه را برای پیشرفت در تولید دانش نوین فراهم نماید . بر این اساس نهضت تولید علم ،جنبش نرم افزاری و آزاد اندیشی جهت رفع مشكلات علمی جامعه و مراكز آموزش عالی مطرح گردید ، تا با توجه به نارسائیهای مربوط به تولید دانش و فرآیند پیشرفت و توسعه جامعهٔ ایران ، با تأكید بر سه مقوله آموزش ، پژوهش و امكانات ، زمینه مساعد جهت توسعه درون زا و همه جانبه جامعه فراهم گردد .

●مقدمه :

علم از طریق مطابقت دادن یك نظام رسمی از نمادها با مشاهدات تجربی در جهت تولید گزاره‌های قابل تأیید تلاش می كنند . علم با گزاره های قابل تأیید سر و كار دارد . گزاره ها یا بیانات علمی باید این قابلیت را داشته باشند كه درست بودن یا نادرست بودن آنها را بتوان بطور آشكار نشان داده بگونه ای كه پژوهشگران علاقمند دیگر بتوانند همان آزمایش را تكرار كنند و نتایج مشابه بدست آورند ، این اصرار بر قابلیت بررسی علنی گزاره ها ویژگی ممتاز علم است .

علـم با رویـدادهای خصوصی یا منحصر به فرد سر و كار ندارند ، بلكه تنها به بیاناتی می پردازد كه

بطور تجربی قابل اثبات هستند . یك تجربه صرفاً شخصی كه منحصر به فرد و غیر قابل اثبات باشد نمیتواند یك قانون علمی باشد . اما اگر در شرایط كاملاً مشخص و تعریف شده ، تجربه ای را چندین بار تكرار كنیم و نتایج یكسانی بدست آوریم آنگاه یك قانون علمی كشف كرده ایم . یك قانون علمی را می توان بعنوان یك رابطهٔ ثابت بین دو یا چند دسته از رویدادها تعریف كرد . و به همین دلیل می توان گفت همه دانشمندان بدنبال كشف قوانین هستند . نظریه بعنوان مهمترین سند شناخته شدهٔ رویدادهای علمی حاصل فرآیند فعالیتهای منظم علم است .

در فرآیند نظریه پردازی علمی دو جنبه مهم هستند نخست اینكه هر نظریه دارای یك جنبهٔ رسمی یا صوری است كه كلمات و نمادهای نظریه را شامل می شود ، دوم اینكه هر نظریه دارای یك جنبهٔ تجربی است كه رویدادهای فیزیكی را كه نظریه در تبیین آنها می كوشد ، شامل می شود . هر چند كه رابطه بین جنبه های صوری و تجربی نظریه بسیار پیچیده است ، باید خاطر نشان ساخت كه بخش صوری نظریه میتواند به خودی خود معنی دار باشد ، حتی اگر پیش بینی هایی كه در جهان فیزیكی انجام می دهد نادرست از آب در آیند .

نكته مهم آنست كه در یك نظریه ممكن است معتبر به نظر برسد ، اما مادام كه آزمون سخت تجربی را با كامیابی پشت سر ننهاده باشد . از لحاظ علمی معنی دار تلقی نخواهد شد . همیشه این احتمال وجود دارد كه شخص تحت تأثیر بیان فریبندهٔ نظریه قرار گیرد و فراموش كند معلوم نماید آن نظریه چگونه از عهدهٔ پیش بینی و توصیف درستی رویدادهای تجربی بر می آید . یادآوری این نكته مهم است كه در فرآیند نظریه پردازی ، آنگاه كه این فرایند به تولید نظریهٔ علمی می انجامد ، هر قدر نظریهٔ حاصله انتزاعی و پیچیده باشد ، در نهایت باید با رویدادهای فیزیكی مشاهده پذیر رابطه برقرار نماید . همه نظریه های علمی ، جدا از اینكه جنبهٔ صوری آنها چقدر انتزاعی است با بیاناتی دربارهٔ رویدادهای قابل مشاهده آغاز می شوند و با این نوع بیانات پایان می پذیرند .

گاهی تصور می شود كه تولید علم فعالیتی است كه به تدریج و بطور فزاینده در جهت فهم درستی از طبیعت تكامل می یابد . این تصور محدود و ممكن است گمراه كننده باشد . توماس كوهن در كتاب خود با نام ساختار انقلابهای علمی (۱۹۷۳) تصویری كاملاً متفاوت از تولید علم ارائه می دهد . بنا به اعتقاد او دانشمندانی كه در یك حوزهٔ معین كار می كنند ، معمولاً دیدگاه خاصی را دربارهٔ آنچه مورد مطالعه قرار می دهند می پذیرند . برای مثال در یك زمان ، اكثریت فیزیكدانان در مطالعات فیزیكی خود دیدگاه نیوتن را پذیرفته بودند . كوهن دیدگاه مورد پذیرش تعداد زیادی دانشمند را پارادایم می نامد پارادایم یك چهار چوب كلی برای پژوهش بدست می دهد و از این لحاظ ، فراتر از یك نظریه محدود است . یك پارادایم بیشتر شبیه به یك مكتب فكری یا یك «ایسم» است . لذا به نظر می رسد كه در بسیاری از موارد حاصل مجموعه ای سیستماتیك و به هم پیوسته از فعالیتهای مربوط به تولید علم و نظریه پردازی در نهایت به یك پارادایم می انجامد و به همین دلیل می توان پارادایم را از جنبهٔ مراحل فعالیتهای علمی در دسته اهداف غایی فرآیند تولید علم دانست .

فعالیتهای دانشمندانی كه یك نظریه علمی یا یك پارادایم را تولید می كنند عمدتاً عبارتند از گسترش و تأیید تلویحات چهارچوبی كه آن نظریه یا پارادایم بر موضوع مورد مطالعه تحمیل می كند . نتیجهٔ مثبت كار این دسته از دانشمندان این است كه حوزهٔ معینی از پدیده ها ، یعنی آنهایی كه پارادایم مورد تأكید قرارشان می دهد را بطور كامل كشف كنند . بنابراین گر چه پژوهش های تولید شده بوسیله یك پارادایم معین عمیق هستند اما ممكن است عریض نباشند .

نكته قابل ذكر در این بحث آنست كه نظریه های علمی تازه یا پارادایم های جدید چگونه تولید می شوند؟ به اعتقاد كوهن نوآوری در علم زمانی اتفاق می افتد كه دانشمندان پیرو یك پارادایم خاص مرتباً با رویدادهایی مواجه شوند كه با نقطه نظر آنان ناهمساز باشند . سرانجام با افزایش ناهماهنگی ها، یك پارادایم دیگر ظاهر خواهد شد كه خواهد توانست ناهماهنگی ها و رویدادهای مورد حمایت پارادایم قبلی را تبیین كند . نظریه یا پارادایم تولید شده معمولاً ابتدا مورد حمایت یك فرد یا یك گروه كوچك از افراد قرار می گیرد كه می كوشند تا همكاران خود را متقاعد سازند كه پارادایم مورد حمایت آنان از پارادایم قبلی كارآمدتر است . طبعاً نظریه علمی جدید یا پارادایم جدید با مقاومت روبرو می شود و تعداد كسانی كه به آن اعتماد می آورند به كندی افزایش می یابد . زیرا تغییر از یك دیدگاه به دیدگاه دیگر مستلزم ایجاد دگرگونی عظیم در عملیات علمی است بنابراین یك علم بدیت صورت دگرگون می شود و این عمل از طریق یك رشته انقلابهای علمی كه شبیه به انقلابهای سیاسی هستند می پذیرد نه از راه یك فرآیند تكامل مستمر در درون یك چهارچوب نظری . لذا تكامل و تولید و سطوح شدن نظریات جدید علمی دست كم همانقدر كه یك پدیده علمی است ، یك پدیده اجتماعی نیز به حساب می آید و نكته دیگر آن است كه در علوم انسانی ممكن است در ارتباط با یك فرآیند و موضوع خاص همزمان تعداد زیادی نظریه و پارادایم وجود داشته باشد و گر چه پیروان هر یك از نظریه ها یك جبهه خاص را تشكیل می دهند اما آنان با اعضای جبهه دیگر ارتباط برقرار می كنند و ضمن تأثیر گذاری از آنان هم تأثیر می پذیرند همچنین باید بدانیم كه در فرایند تولید علم و نظریه پردازی همانطور كه پوپر اعتقاد دارد ، فعالیت علمی حتماً با یك مشاهده تجربی آغاز نمی شود بلكه ممكن است با یك مسأله آغاز گردد و به همین دلیل میتوان گفت یك نظریه علمی یك راه حل پیشنهادی برای یك مسأله است .

نظریه پردازی و تولید علم به عنوان مبانی حركت های علمی و تكنولوژیكی در یك جامعه علاوه بر زیر بناهایی كه از آنها یاد شده به شرایط و عوامل دیگری هم بستگی دارد كه در صورت نبود یا ضعیف بودن آن شرایط فرایند تولید علم و تشكیل نظریه و پارادایم های مورد نیاز میسر نخواهد شد . به نظر می رسد كه دانشگاهها به عنوان مراكز علمی ، آموزشی و پژوهشی ، مهمترین مبادی فرآیند تولید علم و نظریه پردازی بشمار می آیند . لذا تأكید تعاملی بر دو بعد آموزش و پژوهش فعالیتهای آموزش عالی ، داشتن نظم تخصص طلبی ، تأكید بر افزایشی بودن رویه های مورد استفاده ، ایجاد امكانات ، ارتباط تنگاتنگ جامعه و دانشگاه و بخصوص بكارگیری رویه های علمی در سازمانهای دولـتـی و غیر دولتی و نیازمند كردن آنان به شیوه های نوین علمی در فعالیتهای جاری خود از جمله عناصر و عواملی هستند كه می توانند فرایند تولید علم و نظریه پردازی را در جامعه گسترش دهد .

●خلاقیت و تولید علم

خلاقیت عبارت از توانای تلفیق ایده ها به شیوه های منحصر به فرد برای برقراری ارتباط غیر معمول بین ایده های مختلف .

تحقیقات نشان می دهد كه هوشمندی نقشی كلیدی در خلاقیت ایفا می كند . صاحبنظران بر این باورند كه افراد با ضریب هوشی بالا از خلاقیت بالاتری برخوردارند و كسانی كه دارای ضریب هوشی پایین تر هستند ، احتمالاً از خلاقیت كمتری برخوردارند . سایر ویژگیهایی همچون زمینه های خانوادگی ، تحصیلات ، موقعیت اجتماعی ، تفكر لیبرالی یا محافظه كاری ، فرصت دادن به كودك برای مستقل اندیشیدن و مسئولیت پذیری در خلاقیت افراد مؤثر است . هنگامی كه از تولید علم بحث می شود توجه به این نكته لازم است كه بخش عمده دانش بشری از تفكر خلاق و واگرای ناشی از برخورد ذهن فعال و خلاق با مسائل مختلف علمی حاصل می شود (مقیمی ، ۱۳۸۱ ، ص ۱۲۹)

معمولاً در هر شاخه از دانش بشری افراد زیادی مشغول به فعالیت هستند اما همه آنها این توانایی را ندارند كه بر پیكر علم بیفزایند بلكه بخش اعظم دانش جدید و نظریات تولید شده با قید عوامل مختلف دیگر حاصل فرایند خلاقیت و ذهن فعال افرادی است كه از این توانایی برخوردارند .

بنابراین در فرآیند تولد علم و ارائه نظریات جدید و یا تكمیل نظریات قبلی عامل خلاقیت نقش بسیار موثرتری ایفا می كند . بطور كلی در راستای ارائه نظریات جدید خلاقیت طی مراحل زیر عمل مینماید:

۱- آمادگی : آمادگی شامل توجه دقیق و متمركز بر روی مسأله تحت بررسی و شاخص های مختلف آن به منظور حل مشاهدات دانشمندان در جهت تكمیل پیكره علم گاهی سالهای متمادی در آزمایشگاههای خود كار می كنند . آنان تمایل دارند تا راه حلهای متعددی را برای حل مسئله بیازمایند . این راه حلها آزمایشی تكراری و شناخته شده هستند و از اینرو به نتایج منحصر به فرد و جدید نمی انجامد . بر طبق مرحله آمادگی شكل تحصیل ، آموزش و تحقیق یك پایه اساسی برای ایجاد خلاقیت است .

۲- نهفتگی : عبارت است از زمان تفكر و واكنش ، بطور كلی یك دوره ای است كه توجه ضمیر خود آگاه از تمركز بر روی مسئله مورد نظر دور می شود . بعضی مواقع ایده هایی اساسی نتیجه تفكر ضمیر ناخودآگاه است و وقتی فرد به مسأله فكر نمی كند در ذهن ایجاد می شود. ضمیر ناخودآگاه معمولاً برای یافتن ایده اصلی آنرا از كانالهای شناخته و مشابهی دنبال می كند كه ابداع به حساب نمی آید و هنوز در این مرحله دانش جدیدی به شكل كاملاً منسجم و سازمان یافته و قابل ارائه تولید نشده است .

۳- مرحله اسرار و پافشاری : دوره نهفتگی الزاماً منجر به خلاقیت نمی شود بعضی اوقات تلاشهای مصرانه لازم است كه در این مرحله تلاشها بیشتر می شود . اطلاعات جدید اضافه می گردد و یا مسأله دوباره تعریف می شود تا نتایج مختلف و جدیدی ایجاد گردد .

۴- مرحله بینش و بصیرت : بصیرت به عنوان نقطه واقعی حل مسئله نتیجه مرحله آمادگی و نهفتگی است . بینش و بصیرت همچنین حاصل تلاشهای بی وقفه در جهت یافتن راه حل منحصر به فرد برای مسئله است . با تجزیه و تحلیل وسیع عوامل و تركیب این عوامل ایده خلاق بطور ناگهانی و غیره منتظره ایجاد می گردد و از این جا اولین جرقهٔ اساسی جهت تولید مبانی علمی و یا ایجاد نظرات نوین مربوط به موضوع شكل می گیرد .

۵- مرحله رسیدگی و تحقیق : اكنون بینش یا ایده جدید برای اطمینان از اینكه معتبر و مناسب است مورد آزمون قرار می گیرد این یك مرحله حیاتی است چرا كه اگر ایده ای به كار برده شود بدون آنكه مطلوبیت بالقوه آن مورد سنجش قرار گرفته باشد ممكن است منجر به زیانهای جبران ناپذیری گردد . فرد خلاق باید فرضیات خود را از طریق تحلیل منتقدانه بررسی و نقد كند و اگر تأیید نشد فرضیات دیگری را بطور متناوب تنظیم نماید . تولید كننده خلاق كه ایده ای منحصر به فرد برای تولید دانش جدید دارد نباید تا زمانی كه ایده اش را مورد نقد و بررسی قرار داده به ارائه نظریه یا مدل جدید علمی خود بپردازد .

بنابراین خلاقیت در طی مراحلی كه از آنها یاد شد به گونه ای منظم و در طی یك فرآیند شناخته شده و با تكیه بر عوامل و شرایط مناسب میتواند زمینه ساز تولید علم و در صورت گسترش و تركیب مناسب دیدگاههای علمی مرتبط میتواند زمینه ای مناسب جهت ارائه نظریه جدید باشد .

نویسنده :فرامرز ملكیان

منابع :

۱- اسمیت ، فیلیپ و مونفیش ، گوردون (ترجمه علی شریعتمداری) تفكر منطقی روش تعلیم و تربیت ، تهران ، انتشارات سمت ، ۱۳۷۱.

۲- سیف ، علی اكبر ، روش تهیه پژوهشنامه ، انتشارات دانشگاه ازاد اسلامی واحد رودهن ، ۱۳۷۵ .

۳- فاطمی ، حسن ، مشكل تحقیق در راه توسعه جهان سوم ، تهران ، شركت سهامی انتشار ، ۱۳۷۴ .

۴- مقیمی ، محمد ، سازمان و مدیریت رویكردی پژوهش ، تهران ، انتشارات ترمه ، ۱۳۸۱ .

۵- نادری ، عزت اله و سیف نراقی ، مریم ، روشهای تحقیق و چگونگی ارزیابی آن در علوم انسانی ، تهران ، انتشارات بدر ، ۱۳۷۶ .

۶- هرگنهان ، بی آر (ترجمه علی اكبر سیف) مقدمه ای بر نظریه های یادگیری ، تهران ، انتشارات فرهنگ معاصر ، ۱۳۷۱ .

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

---