چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در ۱۴۰۴

در چند سال اخیر در بحثهای اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و سیاسی اصطلاح جدیدی تحت عنوان چشم انداز بیست ساله رایج شده است در حال حاضر نیز اغلب برنامه ها با معیار چشم انداز مورد بررسی قرار می گیرند

در چند سال اخیر در بحثهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اصطلاح جدیدی تحت عنوان چشم انداز بیست ساله رایج شده است. در حال حاضر نیز اغلب برنامه ها با معیار چشم انداز مورد بررسی قرار می گیرند. نمونه این مساله بودجه سال ۱۳۸۶ می باشد. به کرات شنیده می شود که برخی از کارشناسان و مسوولین در مورد تطبیق یا عدم تطبیق بودجه ۱۳۸۶ با چشم انداز بیست ساله اظهار نظر می کنند. علی رغم این مساله اطلاعات در مورد چشم انداز و کارکرد آن به اندازه کافی وجود ندارد.

در این نوشتار تلاش می شود تا به صورت اجمالی، در ارتباط با دلایل شکل گیری و مطرح شدن چشم انداز، اهداف و لوازم تحقق آن بحث گردد.

● مفهوم چشم انداز

▪ تعریف چشم انداز

چشم انداز در زبان فارسی به معنی چیزی است که از آینده در نظر انسان مجسم می شود. چشم انداز را می توان ترجمه فارسی Vision دانست. در مطالعات انجام گرفته، تعاریف مختلفی از چشم انداز وجود دارد که مهمترین آنها به شرح ذیل است:

چشم انداز آمیزه ای از ارزش و داوری های مبتنی بر ایدئولوژی و واقعیت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می باشد. طبق این دیدگاه، هر ایدئولوژی ای، ترسیم کننده یک چشم انداز است; لذا در مقام برنامه ریزی و تصمیم گیری باید ایدئولوژی واحدی حاکم باشد تا چشم انداز واحدی شکل بگیرد.

چشم انداز، ارایه دهنده یک تصویر مطلوب، آرمانی و قابل دستیابی است که مانند چراغی در افق بلندمدت، فراروی جامعه و نظام حکومتی قرار دارد و دارای ویژگی های جامع نگری، آینده نگاری، ارزشگرایی و واقع گرایی می باشد.

▪ رویکردهای متفاوت در تهیه و تنظیم چشم انداز بلندمدت

در تهیه و تنظیم چشم انداز بلندمدت، دو رویکرد کلی: ۱- پیش بینی و ۲- آینده نگاری را می توان مدنظر قرار داد. در اغلب متون، چشم انداز مترادف با پیش بینی در نظرگرفته می شود. در حالی که علیرغم نقاط مشترک این دو تعریف، به لحاظ مفهومی تمایز اساسی میان پیش بینی(Forecasting) و فرایند چشم انداز(Vision) وجود دارد: ۱-پیش بینی: ارزشیابی یک روند با درجه ای از احتمال است که در طول یک دوره معین و خاص اتفاق می افتد; به عبارت دیگر پیش بینی روشی است که در آن وضعیت موجود به دقت بررسی شده و براساس امکانات و قابلیت ها و فرصت های موجود، تصویری از آینده ترسیم می گردد; ۲- آینده نگاری فرایندی است که در آن ابتدا تصویری از وضع مطلوب و آرمانی در نظر گرفته و توانایی ها و قابلیت های لازم برای رسیدن به آن ایجاد می شود. به عبارت دیگر، در روش پیش بینی فرد ایستاده و به آینده می نگرد و حال ترسیم کننده آینده است; در حالی که در روش آینده نگاری، فرد در آینده نشسته و به حل نارسایی های حال برای رسیدن به چنین آینده ای می اندیشد.

بنابراین چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران تلفیقی از دو ویژگی است: ۱- آرمانی بودن; ۲- واقع نگری. به بیان دیگر در این چشم انداز از یک سو تلاش شده است تا اهدافی که امکان دستیابی به آنها وجود دارد، مشخص گردد. از سوی دیگر این چشم انداز بر مبنای توانایی های کنونی بالفعل کنونی قرار ندارد. بلکه خواستار تحولات و استفاده از پتانسیلهای موجود است.

● پیشینه چشم انداز و تاریخ ابلاغ آن

در مورد سابقه چشم انداز و مباحث مربوط به آن سوالاتی به ذهن متبادر می شود: از چه زمانی مباحث مربوط به ارائه یک سند با مفهوم چشم انداز شکل گرفت؟ ارائه چشم انداز دارای چه فراز و فرودهایی بوده است؟

از سال ۱۳۷۸ در دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام برای هم جهت سازی سیاست های کلی ضرورت ترسیم و تبیین یک افق روشن در آینده ایران مشخص شد. لذا تا مدت ها مطالعات و مباحث تحت عنوان «افق آینده ایران اسلامی» ادامه یافت. در سال ۱۳۸۰ مفهوم چشم انداز بجای افق آینده مورد تاکید قرار گرفت. در همین سال نتایج مطالعات با مقام معظم رهبری طرح شد و ایشان ضرورت این مساله را بسیار مهم تشخیص دادند و به مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ نمودند که سند ملی چشم انداز ایران را تهیه نمایند.

مجمع تشخیص مصلحت نظام کمیسیون خاصی را تحت همین عنوان تصویب کردند که کلیه مطالعات و تحقیقات دبیرخانه همراه با مطالعات و تحقیقات سازمان مدیریت و برنامه ریزی دولت را بررسی و متن اولیه سند چشم انداز را تهیه و به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاده شد.

نتایج کمیسیون چشم انداز در سال ۱۳۸۱ در مجمع تشخیص مصلحت نظام به بحث گذاشته شد و در سال ۱۳۸۲ پس از اصلاحاتی که مقام معظم رهبری در آن مصوبات انجام دادند به تصویب نهایی رسید و در تاریخ ۸۲/۸/۲۳ به قوای سه گانه ابلاغ شد.

● دلایل شکل گیری چشم انداز

همان گونه که در مطالب فوق ذکر شد، وجود نوعی سردرگمی و آینده نامشخص در برنامه ریزی مسوولین نظام را بر آن داشت، تا سندی را ارائه نمایند، که علاوه بر ایجاد انگیزه، موجب هماهنگ ساختن عملکرد دولت های مختلف گردد.

ایجاد انگیزه و آرمانی بودن چشم انداز. آرمانی بودن چشم انداز با هدف ایجاد انگیزه پیشرفت و مشارکت تمامی اقشار جامعه می باشد. پیشرفت کشورهای مختلف نظیر ترکیه به خصوص در زمینه اقتصادی، در آسیای غربی مسوولین بلند پایه نظام را متوجه این نکته نموده است، که روند کنونی آینده مطلوبی را برای مردم ایران ترسیم نمی نماید. متوسط رشد اقتصادی کشور در بعد از انقلاب ۴ درصد می باشد. ادامه رشد اقتصادی کشور با این نرخ چندان تحولی را در وضعیت اقتصادی ایران ایجاد نخواهد کرد.

هماهنگ ساختن عملکرد دولت های مختلف. سیستم مدیریتی در ایران به گونه ای است که با تغییر مسوولین یک بخش، ممکن است کارشناسان آن نیز تغییر کنند. بنابراین، طرح های مختلف با تغییر مسوولین ممکن است به فراموشی سپرده شوند. به بیان دیگر دید مدیریت اجرایی یک دید کوتاه مدت است. چشم انداز ۲۰ ساله با هدف تبدیل این دیدکوتاه مدت به یک دید بلند مدت پیشنهاد شده است. به خصوص این که می توان طراحان چشم انداز به دلیل جایگاه قانونی دارای قدرت کافی برای اعمال نظر خود می باشند.

● مولفه های مهم چشم انداز

در چشم انداز بیست ساله ایران سال ۱۴۰۴ دارای ویژگی های زیر است:

«ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی، فناوری در سطح منطقه با هویتی اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل »

اهدافی که در چشم انداز تعریف شده است را می توان به سه گروه کلی تقسیم نمود:

۱) اهداف اقتصادی;

۲) اهداف سیاسی;

۳) اهداف فرهنگی.

اهداف اقتصادی- در این چشم انداز ایران ۱۴۰۴ به گونه ای ترسیم شده است، که حداقل در میان کشورهای آسیای غربی(۳۰ کشور) دارای رتبه اول باشد. هدف از ترسیم چنین هدفی از یک سو تلاش در جهت شکل دهی یک هژمونی منطقه ای و از سوی دیگر تامین رفاه و رضایت شهروندان است.

اهداف سیاسی- ایران ۱۴۰۴ ایرانی است که در مبارزه با هژمونی آمریکا یک هژمونی منطقه ای را شکل می دهد. ابزار دستیابی به چنین موقعیتی شامل موارد زیر است :

۱) ابزار اقتصادی که در بالا بدان پرداخته شد;

۲) تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل; و

۳) الهام بخش بودن در جهان اسلام(صدور انقلاب و مردم سالاری دینی).

اهداف فرهنگی- هویت اسلامی و انقلابی و الهام بخش بودن در جهان اسلام ناظر بر ویژگی های فرهنگی ایران و شهروندان ایرانی ۱۴۰۴ است. چشم انداز ۱۴۰۴ در واقع از بعد فرهنگی در پی دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی است. این هدف در تضاد با دیدگاه کسانی می باشد که انقلاب را پایان یافته تلقی می کنند.

● گام های بعدی در تحقق چشم انداز

چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران از این نظر که:

۱) هدف حرکت نظام را در در یک دوره بیست ساله مشخص می کند;

۲) موجب نوعی هماهنگی در سیاست گذاری می گردد; و

۳) در راستای دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی قرار دارد، یک ضرورت است.

اما سوال اساسی این است که آیا چشم انداز بیست ساله قادر است صرف ذکر نمودن اهدافی تمامی موارد فوق را محقق سازد؟ اگر چشم انداز ۲۰ ساله دارای چنین قابلیتی می باشد، آیا از زمان ابلاغ آن تا کنون بخشی از هدف را متناسب با زمان سپری شده محقق ساخته است؟ در این زمینه باید چند نکته را مدنظر قرار داد:

عدم تصریح راه های دستیابی به چشم انداز. همان گونه که ذکر شد، چشم انداز ۲۰ ساله صرفا تصویری از ایران ۱۴۰۴ ترسیم می نماید. صرف ترسیم یک هدف یا تصویر هر چند که واقعی باشد، موجب تحقق آن هدف نخواهد شد. مثلا یکی از اهداف چشم انداز دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه است. باید راه های دستیابی به چنین هدفی مشخص شود.

لزوم تعریف دقیق واژه های به کار رفته. در سند چشم انداز اصطلاحاتی وجود دارد، که نیازمند تعریف دقیق تری است. ابهام یک واژه از این نظر که موجب بروز تفسیرهای متعدد می شود، نوعی انعطاف در برنامه ایجاد می کند. ولی این ابهام باعث سردرگمی و ناموفق بودن چشم انداز نیز می گردد.

و تعیین شاخصه ا ی کمی برای تحقق آن. یک ضرورت مهم برای دستیابی به چشم انداز بیست ساله مشخص نمودن شاخص های کمی برای دستیابی به اهداف چشم انداز است. در صورتی که یک برنامه زمان بندی شده در مورد چشم انداز وجود داشته باشد، می توان در مورد میزان پایبندی قوای مختلف سه گانه بدان اظهار نظر نمود.

● عملکرد دولت خاتمی و احمدی نژاد در زمینه چشم انداز

چشم انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران، در تاریخ ۱۳۸۲/۸/۱۳ از دفتر مقام معظم رهبری به ریاست جمهوری وقت- آقای خاتمی- ارسال شد. در ذیل سند مذکور چنین آمده است:

«در تهیه، تدوین و تصویب برنامه های توسعه و بودجه های سالیانه، این نکته مورد توجه قرار گیرد که شاخص های کمی کلان آنها از قبیل: نرخ سرمایه گذاری، درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، کاهش فاصله درآمد میان دهک های بالا و پایین جامعه، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و توانایی های دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست های توسعه و اهداف و الزامات چشم انداز، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست ها و هدف ها به صورت کامل مراعات شود. »

بر اساس نامه مذکور، قوای سه گانه موظف می شوند، تا برنامه های خود را به نحوی تنظیم نمایند، که در موعد مقرر چشم انداز محقق شود.

اما کلی بودن چشم انداز موجب شده است، که به آسانی نتوان قوای مختلف نظام را متهم به عدم رعایت موارد مطرح در چشم انداز نمود.

ولی آنچه مسلم است متناسب با سال های سپری شده از ابلاغ چشم انداز، اهداف چشم انداز محقق نشده است. این مساله را از روی برخی از شاخص های اقتصادی می توان تشخیص داد.

یکی از لوازم تحقق اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز نرخ رشد اقتصادی ۸ درصد می باشد. تنها کشوری که توانسته است در مدت طولانی دارای چنین نرخ رشدی باشد، کشور چین است. نرخ رشد ایران در برنامه پنج ساله اول توسعه بیش از هفت درصد بوده است. اما در برنامه پنج ساله دوم چنین چیزی محقق نشده است. برای بررسی عملکرد دولت های مختلف در تحقق چشم انداز باید چند نکته را مد نظر قرار داد:

۱) لزوم مشارکت قوای سه گانه در تحقق چشم انداز و نه صرفا دولت. همان گونه که در ابلاغیه مقام معظم رهبری در مورد چشم انداز آمده است، و با توجه به اهداف چشم انداز فقط دولت موظف به تلاش برای تحقق چشم انداز نیست. قوه قضائیه و قوه مقننه نیز طبق اهداف چشم انداز باید نقش مهمی ایفا نمایند. مجلس شورای اسلامی رویکرد قانونگذاری و نظارت خود را در جهت تحقق اهداف چشم انداز باید تغییر دهد. قوه قضائیه نیز در این امر دارای وظائف خطیری است. اصلاح سیستم قضائی که در حال حاضر دارای تنگناهای جدی می باشد، از لوازم تحقق حقوق شهروندی است. یکی از دلایل مهم که اصلاحات جدی در قوه قضائیه را الزامی می سازد، طولانی بودن زمان بررسی پرونده ها می باشد. این امر علاوه بر خدشه دار نمودن حقوق شهروندی و ایجاد نارضایتی در شهروندان عملکرد اقتصادی را نیز مختل می نماید.

۲) لزوم تطبیق بخشی از فعالیت های دولت که کمتر در معرض بررسی دقیق قرار دارند. فعالیت دولت در زمینه روابط خارجی، مسائل نظامی و ... از مواردی هستند که در تحقق ایران ۱۴۰۴ مهم باشند و در چشم انداز نیز به آن اشاره شده است. به طور نمونه ایجاد توان بازدارندگی برای مقابله با تهدیدات خارجی از لوازم تحقق چشم انداز است. در صورتی ایران به یک قدرت منطقه ای تبدیل خواهد شد، که تهدیدات خارجی باعث بی ثباتی در آن نگردد. تاثیر، نامطلوب تهدیدات نظامی آمریکا علیه ایران، بیانگر این مطلب است که سایر اجزای چشم انداز نیز مهم هستند. لذا لازم است علاوه بر در نظر داشتن فعالیت های اقتصادی دولت به مسائل دیگری که کمتر در معرض نقد و کارشناسی قرار می گیرند توجه شود و حتی امکان نقد و کارشناسی آنها فراهم شود.

۳) مشخص نمودن راهکارهای تحقق چشم انداز. اهمیت تعیین راهکارهای تحقق چشم انداز کمتر از سند چشم انداز نیست، بلکه الزامی نیز می باشد. واقعیت آن است که به دلیل عدم ارائه راهکارهای تحقق سند چشم انداز نه دولت کنونی و نه دولت قبلی را نمی توان به نادیده گرفتن سند چشم انداز متهم نمود. به بیان دیگر ارائه سند چشم انداز شرط لازم است اما شرط کافی نیست. ابلاغ سیاست های اصل ۴۴ گام مهمی در این جهت است. اما واقعیت آن است، که تحقق چشم انداز نیازمند به تعیین موارد زیادی از چنین سیاست های راهبردی می باشد.

منبع :

سایت امید ( اصولگرایان اصلاح طلب)