صربستان, انبار باروت اروپا

در اوایل دهه ۹۰ زمانی که هر روز و هر ساعت اخبار تاسف بار بالکان به تیتر اصلی رسانه ها تبدیل می شد, این سوال قابل پرسیدن بود که چگونه اروپا به دو قسمت متفاوت تقسیم شده است قسمتی با پیشرفت های شگفت انگیز و آرامشی بی نظیر و قسمتی دیگر در بدویت و نسل کشی

در اوایل دهه ۹۰ زمانی که هر روز و هر ساعت اخبار تاسف‌بار بالکان به تیتر اصلی رسانه‌ها تبدیل می‌شد، این سوال قابل پرسیدن بود که چگونه اروپا به دو قسمت متفاوت تقسیم شده است؟ قسمتی با پیشرفت‌های شگفت‌انگیز و آرامشی بی‌نظیر و قسمتی دیگر در بدویت و نسل‌کشی. پاسخ این سوال هیچ‌گاه داده نشد. البته معادله اروپا چنین ساده نماند و چند سالی بعد قسمت آرام اروپا نیز گرفتار تروریسم و معضل مهاجران و تا حدودی تبعیض نژادی شد و تا حد زیادی آرامش رویایی خود را از دست داد. اما وخامت اوضاع اروپا از شدت مسائل بالکان نکاست. این منطقه همیشه در بحران و خطر، جزء مهم‌ترین مناطق جهان است که به سبب شدت و تداوم مسائل به مثال بارز تجزیه‌طلبی تبدیل شده و عبارت «بالکانیزاسیون» ضرب‌المثل روندهای واگرایی است.

دو عامل تنش‌های قومی و دینی که عامل اصلی بحران‌هاست و تضاد منافع قدرت‌های بزرگ، بالکان را به انبار باروت تاریخ اروپا تبدیل کرده است که هر از گاهی به علت بی‌احتیاطی منفجر می‌شود. بنابراین راه‌حل مطمئن بحران‌زدایی در بالکان از بین بردن انبار باروت با روش‌های سیاسی مبتنی بر اروپاگرایی و حل و فصل بحران‌های بین‌المللی است که البته توسط زمامدارانی پیش گرفته می‌شود که با دموکراسی به قدرت رسیده باشند. در این صورت و با پذیرش دو فرضیه فوق، راه‌حل مسائل بالکان دموکراسی در داخل و روش‌های سیاسی و مدنی در خارج است؛ راه‌حلی که تقریبا برای تمام بحران‌های دیگر در تمام مناطق جهان می‌توان تجویز کرد. از این رو برای پیش‌بینی آینده مسائل بالکان باید دو روند دموکراسی در داخل و اتکا به روش‌های سیاسی و گرویدن به ائتلاف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی (مشخصا اتحادیه اروپا) مورد توجه قرار گیرد. هر چه سرعت و عمق این دو روند همسو بیشتر باشد، امید به بحران‌زدایی در بالکان بیشتر می‌شود و هر چه از سرعت و عمق این دو کاسته شود، می‌توان طولانی‌شدن زمان بحران‌زدایی را پیش‌بینی کرد.

برخی از شاخص‌های دموکراسی و مدنیت بین‌المللی در صربستان به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای تنش‌زا در بالکان را برای سنجش نسبی سرعت و عمق تحولات می‌توان به این شرح تعیین کرد:

▪ شاخص‌های دموکراسی: آزادی‌های سیاسی و رسانه‌ای، آزادی فعالیت احزاب، سلامت انتخابات و چگونگی تعامل نهادهای انتخابی و غیرانتخابی به ویژه نیروهای مسلح.

▪ شاخص‌های مدنیت بین‌المللی: رویکرد سیاست خارجی به اتحادیه اروپا. این شاخص که قطعا تمام مسائل صربستان را پوشش نمی‌دهد متناسب با تحولات روز صربستان تعیین شده است.

در زمینه دموکراسی پیشرفت‌های کوچکی در صربستان قابل مشاهده است. از زمان سرنگونی رژیم «میلوشویچ» هر چند این کشور هیچ‌گاه دارای ثبات نبوده اما از نوعی دموکراسی چندحزبی برخوردار بوده است. احزاب صربستان به ندرت بیش از یک سال قدرت را در اختیار داشته‌اند و تشکیل هشتمین مجلس از سال ۲۰۰۰ تاکنون مثال بارز این بی‌ثباتی است. در صربستان معمولا ترکیب ائتلاف‌ها تعیین‌کننده سیمای دولت‌ها بوده‌اند. اما تقریبا تمام احزاب نسبتا پرتعداد صربستان را می‌توان در دو گروه بزرگ متمایل به غرب و ملی‌گرا تقسیم کرد. غربگرایان در حزب لیبرال دموکرات حضور دارند و به قولی یاران قابل اطمینان بوریس تادیچ به شمار می‌روند. مهم‌ترین مرزبندی غربگراها و ملی‌گرا در مسئله کوزوو بروز می‌یابد. هیچ کدام از احزاب بزرگ بلگراد حاضر به پذیرش استقلال کوزوو نیستند اما با بهره‌گیری از معیارهای واقع‌گرایانه می‌توان گفت که روش غربگراها عاقلانه‌تر است. آنها ضمن مخالفت با استقلال کوزوو و اعتراض به اعلام یکجانبه آن و همکاری تنگاتنگ با مسکو (همانند قرارداد نفتی با روسیه که در آن گازپروم نقش اصلی را برعهده دارد) راه همکاری با اتحادیه اروپا را نیز نبستند. بوریس تادیچ در مبارزات انتخاباتی اظهار داشت: «بزرگ‌ترین هدف تاریخی ما عضویت صربستان در اتحادیه اروپاست. این برای ما موضوعی پایه‌ای است و مسئله اصلی همه ما محسوب می‌شود.» تادیچ و همکارانش بدون اتحادیه اروپا صربستان را در راه فنا می‌پندارند. اما ملی‌گراها که در واقع روس‌گرایان هستند، با طرح شعارهای کلی و مبهم به دیده‌ای بسیار منفی به غرب می‌نگرند.

فرآیند الحاق صربستان به اتحادیه اروپا نیز آغاز شده است. صربستان و اتحادیه اروپا توافقنامه SAA را پیش از برگزاری انتخابات امضا کردند. این عمل به منزله نخستین گام صربستان برای پیوستن به اتحادیه اروپا بود. صربستان وعده تسهیل مقررات دریافت ویزا را دریافت کرد و نایب رئیس کمیسیون اروپا «ژاک بارو»، یک هفته قبل از انجام انتخابات اعلام کرد که دوران انزوای صربستان به سررسیده است. ظاهرا در مباحث عضویت صربستان در اتحادیه صحبتی از کمک این کشور به ماجرای یافتن مجرمان جنگی مطرح نشده است. اما فرآیند عضویت صربستان با چالش‌های بزرگی همچون مخالفت ایتالیا، آلمان، بریتانیا و فرانسه روبه‌رو است. این مخالفت‌ها ناشی از دودستگی در کشورهای اروپایی در قضیه استقلال کوزوو بود. در حالی که کشورهای بزرگ اتحادیه موافق استقلال کوزوو بودند کشورهای دیگر همچون قبرس(نگران به رسمیت شناخته شدن تجزیه‌طلبی) و یونان (متحد صربستان و نگران اقلیت آلبانیایی مقدونیه)، اسلواکی، اسپانیا(نگران جدایی طلبان باسک و کاتالونیا) و رومانی (نگران اقلیت مجاری) مخالفت جدی را با استقلال کوزوو اعلام کردند. تبعات این دودستگی دامان صربستان را در قضیه مهم‌تر الحاق به اتحادیه اروپا خواهد گرفت. تحلیل بدبینانه این داده‌ها به این نتیجه می‌رسد که مسئله عضویت صربستان در اتحادیه اروپا به بن‌بست رسیده است.

اما واقعیت آن است که صربستان انتخابی جز گرویدن به اتحادیه اروپا یا همکاری صرف با روس‌ها ندارد و طبیعی است که غربگرایان صرب به دور از تمام شعارها به اتحادیه شفاف و قانون‌مند اروپا روی آوردند نه به روسیه غیر قابل اعتماد که توان کمتری از بروکسل دارد. نکته جالب‌تر آنکه صربستان در مقام همکار یا عضو اتحادیه اروپا از حمایت‌های ایالات متحده نیز برخوردار خواهد بود. چون آمریکا حضور اتحادیه را برای حل و فصل مسائل این قاره کافی می‌داند و نیازی به حضور روسیه در این منطقه نمی‌بیند. به همین دلیل از هر نوع پیمانی که به کاهش یا قطع حضور روسیه در اروپا به ویژه در منطقه حساس بالکان بینجامد استقبال می‌کند.

تادیچ با ادبیات خاصی عضویت در اتحادیه اروپا را به نفع شهروندان صرب در کوزوو نیز می‌داند و قرارداد تجارت آزاد با اروپا را در این زمینه ارزیابی می‌نماید. اما ملی‌گراها این پیمان را قراردادی واقعی با اتحادیه اروپا نمی‌دانند چون یکی از مفاد این قرارداد نشان می‌دهد که صربستان یکی از بخش‌های خود را باید واگذار کند تا بتواند به عضویت اتحادیه اروپا در آید. انتخابات اخیر صربستان که بوریس تادیچ در آن به پیروزی رسید نشان داد که فرض پیشرفت صربستان - تنها بازمانده یوگسلاوی از اتحادیه اروپا - در دموکراسی و اروپاگرایی نسبتا فرض درستی است و می‌توان به آینده همکاری‌های اروپا- صربستان امید بیشتری داشت. همانگونه که رئیس کمیسیون اروپا ابراز امیدواری کرد که پیروزی تادیچ مسیر عضویت صربستان در اتحادیه اروپا را هموارتر سازد و همانگونه که صرب‌ها پس از اعلام نتایج انتخابات در خیابان‌های بلگراد فریاد شادی سر می‌دادند و پرچم آبی‌رنگ اتحادیه اروپا را به احتزاز درآوردند.

جواد رنجبر