مورخ زوایای ناپیدای مشروطه گیلان

واکاوی زندگی رابینو, تاریخ نگار ایتالیایی

تاریخ ایران ما، تاریخی سرراست و دست‌نخورده نیست. ما با تاریخی مواجه هستیم که بسیار ناخالصی داشته و همچنین بسیاری نقاط تاریک، آن را دچار مشکل می‌کند. اما امروزه ما در یک چیز تردید نداریم و آن اینکه ما به مرور زمان عقب ماندیم. اما تاریخی درخشان داریم. چه کسانی این تاریخ را به ما نشان داده‌اند؟ بی‌شک سهم مستشرقین در شناختن این تاریخ به ما بسیار بیشتر از هر ایرانی دیگری بوده است. مستشرقین انگلیسی، روسی، فرانسوی و آلمانی در این زمینه بیش از همه سهم دارند. یکی از این افراد هم «یاسنت لویی رابینو بورگوماله» بود. در این نوشتار قصد دارم به بررسی آنچه او انجام داده و زندگی او تا آنجایی که امکان دارد بپردازم. البته در این بین سر آن ندارم که بر این باور که همه مستشرقین و بویژه همه انگلیسی‌ها دشمن و جاسوس بودند، اندیشیده و بین موهومات گیر کرده و به تئوری‌بافی بپردازم، برعکس در پی آنم که به آنچه رابینو به عنوان یک جست‌وجوگر انجام داد بپردازم.

رابینو در اصل از یک خانواده ایتالیایی بود. یعنی اجداد و پدرانش ریشه در خانواده‌های ایتالیایی داشتند اما او خود در ۲۷ ژوئیه ۱۸۷۷ میلادی، در شهر لیون فرانسه به دنیا آمد. «ریشه خانوادگی رابینو از کورته میگیلا در شهر پیه‌مون است. در حدود اواخر قرن پانزدهم شاخه‌یی از این خانواده در بورگمال در آلبا مستقر بودند. در سال ۱۶۱۹ کلنل بارتولومئو قسمتی از تیول بورگمال را با عنوان سینیوری از دوک مانتو دریافت کرد. در سال ۱۸۳۰ جیوانی رابینو آخرین نماینده خانواده رابینوی بورگمال به قصد اقامت در انگلستان، ایتالیا را ترک کرد و هم در آنجا بود که« م ج رابینو» مولف تحقیقات و بررسی‌هایی در زمینه کشورهای مصر و ایران در سال ۱۸۴۳ به دنیا آمد». او سپس به ماموریت‌هایی در آفریقا رفت. از این رو بود که مدتی از زندگی رابینوی کوچک پس از تولد در مصر و در میان عرب‌زبان‌ها گذشت، چرا که در سال ۱۸۸۱ پدرش به‏ سمت کفالت شعبه بانک «کردی ایونه» در اسکندریه منصوب شد و به همین منظور به مصر رفت و پس از چند سالی در سال ۱۸۸۸ به مدیریت شعبه قاهره همان بانک منصوب و مشغول خدمت شد. کوشش او برای گسترده کردن فعالیت بانک و نیز ایجاد ثروت و اعتبار بیشتر، برای او رشد و اعتبار به همراه داشت چرا که در سال ۱۸۸۹ میلادی برای تاسیس بانک شاهنشاهی- ایران به تهران آمد و در واقع مسوول تاسیس بانک شاهنشاهی در ایران شد و پسرش« هـ. ل. رابینو» ی کوچک چند سال پس‏ از وی به ایران آمد.

اینکه چه عاملی سبب شد تا پدر رابینو یا همان ژوزف رابینو را مامور تاسیس بانک شاهنشاهی در ایران کنند هنوز مشخص نیست.

به هر حال رابینوی پسر در سال ۱۸۹۵ به ایران آمد. برای مدتی منشی پدرش شد. بنابراین از همان ابتدا کم‌کم در کارهای پدر، در امور بانکی، به وی کمک می‌کرد و سپس به تنهایی اداره راه شوسه تهران- قم‏ که امتیاز آن نیز به بانک شاهنشاهی واگذار شده بود، به او محول‏ شد. این ماموریت و مسافرت‏های وی تا کاشان و سلطان‏‌آباد (اراک امروزی) سبب شد که اطلاعاتی از آن نقاط به دست‏ آورد. البته محل اقامت دایمی او تهران بود و حدود شش سال در تهران سکونت داشت. اما در سال ۱۹۰۰، مدت شش ماه، در شهر مشهد اقامت‏ گزید و از راه قوچان- عشق‏آباد و روسیه به اروپا بازگشت‏ و از طرف بانک شاهنشاهی مامور تشکیل شعبه آن بانک در کرمانشاه شد. سپس به سمت وکالت کنسولی انگلستان در کرمانشاه و پس از آن به عنوان‏ رییس کنسول و کنسول موقتی منصوب شد.

در این زمان جهان شاهد تغییراتی بود. از سویی انقلاب ۱۹۰۵ در روسیه که به دنبال شکست ارتش تزاری از ژاپن ایجاد شده بود پایه‌های تزارها را نه تنها در روسیه بلکه در ایران نیز لرزانیده بود. بانک استقراضی روس هم که رقیبی برای بانک شاهنشاهی انگلیس بود در پی تحولات سیاسی روسیه خود را در وضعیتی بحرانی و خطرناک حس می‌کرد و از همین رو فعالیت چشمگیری از خود نشان نمی‌داد. شاید به همین دلیل بود که انگلیسی‌ها موقعیت را برای تاسیس بانک شاهنشاهی در حیاط خلوت روسیه مناسب دیدند. حیاط خلوت روسیه کجا بود؟ بی‌شک گیلان و مازندران، دو ایالت حاصلخیز ایران همیشه طمع روس‌ها را تحت تاثیر قرار می‌داد.

شاید به همین دلیل بود که چند ماه بعد از انقلاب ۱۹۰۵ در روسیه که البته به شکست انقلابیون و معترضان انجامید اما از طرفی پایه‌های تزارها را سست کرد، انگلیسی‌ها تصمیم به گسترده کردن دامنه نفوذ خود در ایران کردند. بر این اساس تاسیس شعبه بانک شاهنشاهی در رشت، مرکز ایالت گیلان در اولویت قرار گرفت.

کسی باید برای این کار انتخاب می‌شد که تبحر و روابط عمومی لازم را می‌داشت و همچنین در اداره مرکزی بانک شاهنشاهی در تهران همه از او پشتیبانی می‌کردند. در این میان قرعه به نام هـ ل. رابینو افتاد. او هم از تجربه کافی برخوردار بود و هم اینکه پدرش در تهران می‌توانست به خوبی به او کمک کند. از این رو هـ. ل. رابینو از ۳۱ اکتبر ۱۹۰۶ برابر با ۱۳۲۴ هجری قمری به سمت ریاست بانک شاهنشاهی‏ رشت انتخاب شد. اما حضور او در این مسوولیت طولانی نشد بلکه کارش گسترده‌تر شده و به امور دیگری پرداخت. به این صورت که از ۱۷ آوریل ۱۹۰۷ به سمت رسمی نایب کنسول و سپس کنسول انگلیس در گیلان منصوب شد.

مدت اقامت هـ ل. رابینو در گیلان حدود شش سال طول کشید اما او روی هم رفته حدود ۱۷ سال در ایران ماند. از این مدت پنج سال در تهران و شش سال در گیلان و بقیه را بطور پراکنده در دیگر جاهای دیگر ایران از جمله کرمانشاه، مشهد، قم و... سپری کرد. او سال‌ها بعد از حضور خود در گیلان، یادداشتی درباره حضور خود در گیلان نوشت. البته نوشته او بیشتر اشاره به آثار مکتوبی دارد که نوشته است. اما به هر حال شرح حال جالب و دست اولی است که به قلم خود او نوشته شد. مقاله رابینو درباره خودش در مجله «روزگار نو» چاپ لندن، شماره چهار سال سوم درج شد. رابینو آنچه به جوان ایرانی می‌آموزد بسیار جالب توجه است. او چه با پای پیاده و چه به وسیله اسب و دیگر امکانات سعی می‌کند همه سرزمین‌ها و ابنیه‌یی را که لازم است ببیند. این تلاش و سعی فراوان در نوشتار دیگر رابینو نیز مشخص است: « در طول اقامتی در حدود شش سال (۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ هجری قمری- ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۲ میلادی) در گیلان، از تمام اوقاتی که فرصت دست می‌داد برای جمع‌آوری اطلاعات در زمینه مسائل مختلف این ایالت که خوب شناخته نشده است استفاده می‌کردم. اطلاعات من نه فقط به وسیله مسافران، روستاییان، بازرگانان و کدخداها، بلکه از مالکان اراضی و کارمندانی که به سبب علاقه‌مندی به محیط کار خود اطلاعات سودمندی داشتند جمع‌آوری شده و مسافرت‌ها و مطالعات و مشاهدات شخصی من نیز به این امر کمک کرده است. در چنین اثری وجود اشتباهات اجتناب‌ناپذیر است، اما من باید یادآور شوم که به دفعات اسامی محلاتی را که به وسیله روستاییان شناخته‌ام تکرار کرده‌ام و برای اینکه به این نوشته شکل خاصی داده باشم از اسنادی که توسط اروپاییان تهیه شده و از فرصت‌هایی که از نظر مصاحبه و مشورت پیش می‌آمد استفاده کرده‌ام و آن را به نظر افراد ذی‌صلاح رسانده‌ام. نزدیک ۸۰ سال پیش «ج ب فریزر» اشکالاتی را که در زمینه شناسایی دقیق محل و جمعیت و دهکده‌های این سامان وجود دارد چنین بیان کرده است: «دهکده‌ها در میان جنگل‌ها پراکنده است. خانه‌ها در یک نقطه متمرکز نیست و به صورتی جدا از هم در جاهای مختلف بنا شده است. اطراف هر سه یا چهار خانه را که در کنار هم قرار دارد باغ‌های میوه و چمن احاطه کرده است. هر محله از اجتماع چند توده کوچک از این خانه‌ها تشکیل شده و غالبا هر دهکده شامل چند محله است به همین جهت است که دهکده‌ها وسعتی در حدود چند کیلومتر مربع را اشغال می‌کنند و دارای مقدار قابل توجهی جنگل و زمین مزروعی هستند. دانستن رقم جمعیت این دهات با وضعی که به نظر می‌رسد مشکل است.

این اشکال تا بدان حد است که یک کدخدا هم به دشواری می‌تواند به سوالی در این زمینه پاسخ گوید». در پایان این مقدمه وظیفه دارم احترامات و تشکرات صمیمانه خود را حضور دوستان ایرانی خود به سبب محبتی که در تهیه این کتاب در حق من کرده‌اند تقدیم دارم. منشی من میرزا محمدخان صمصام‌الکتاب که در طول شش سال اقامت همکار با ارزشی برای من بوده است سهم بیشتری دارد. هـ ل رابینو. مگادور ژانویه ۱۹۱۴.» او سال‌های سال در ایران ماند و همچون ایرانیان دیگر رفتار و گفتاری ایرانی یافت. این سبب شد که حتی پس از کوچیدن از ایران، باز در فکر ایران باشد. رابینو گزینه جالبی است برای نمونه آوردن از فرهنگ و تمدن ایران، از این جنبه که هر فرهنگ و قوم و زبانی وارد ایران شد نتوانست به کلی هر آنچه در ایران وجود دارد را تغییر دهد اما خودش تغییری کلی کرد. از این جمله‌اند مغول‌ها. رابینو نیز در ایران تغییر کرد. او شیفته مردمی شد که بشدت ساده و مهربان و خوش باور بودند. رابینو تا ۱۹۱۲ با سمت‏ رسمی کنسول انگلستان در گیلان، البته با سکونت در شهر رشت حضور داشت. در این مدت نقاط عمده گیلان و مازندران و قزوین و بخش‌های شرقی آذربایجان را از نزدیک دید.

از جمله سفرهایی به نقاط کوهستانی هم داشت که در آن زمان بسیار سخت بود. توجه داشته باشید که در آن زمان به عنوان نمونه سفر زیارتی به مشهد از طریق دریای کاسپین انجام می‌شد. چرا که مسیر زمینی نه چندان هموار بود و هم اینکه امنیت نداشت. اما رابینو از رشت تا گنبد کاووس و دشت گرگان مسافرت کرده بیشتر نقاط ‏ مازندران از جمله گرگان، بابل، آشوراده و... را بطور کامل دیده بود. دیدن او از این مناطق نه بطور ساده و گذرا بلکه به چشم یک محقق صورت گرفت و این سفرها در یادداشت‌هایی که او برمی‌داشت نمودی علمی نیز یافت. اما سر انجام حضور رابینو در ایران خاتمه یافت. او در سال ۱۹۱۲ از ایران عزیمت کرده و مامور خدمت در مگادور در ساحل غربی مراکش شد. پس از چند ماموریت دیگر او در فوریه ۱۹۴۰ به بروکسل رفته و دو روز پس از ورود لشکر آلمان نازی به بلژیک، از راه پاریس‏ و مادرید به لندن بازگشت و برای چند سال در آنجا ماند. گفته می‌شود او در این زمان به کاری در«دفتر مرکزی امپریال بانک مسوولیت یافته بود» اما در روزهای آخر عمر به پاریس رفته و مرگ‏ وی نیز در روز ۲۶ سپتامبر ۱۹۵۰ در پاریس اتفاق افتاده‏ است. رابینو در تمام طول دوران زندگی علمی و سیاسی خود به عنوان یک کارمند رسمی دولت انگلیس باقی ماند و در وزارت امور خارجه و اداره مستعمرات انگلیس نقش داشت.

ادوارد براون، ایرانشناس معروف انگلیسی می‌نویسد: «رابینو ظاهرا در سال ۱۹۱۲ میلادی از رشت به مراکش انتقال داده شد و نماینده کنسولی انگلیس در آن کشور شد. سال‌ها (شاید تا سال ۱۹۲۲) در آن کشور ماند و بعدها در کنسولگری انگلیس در ازمیر مشغول خدمت بود. او کتاب معروف خود را به اسم «مازندران و استرآباد» در همانجا در اواخر سال ۱۹۲۵ مسیحی به پایان رساند. بعد از این تاریخ من اطلاع مرتبی از او ندارم. جز آنکه چندی در وزارت امور خارجه انگلیس در لندن کار کرد و مدتی نیز مامور کنسولگری انگلیس در نیس (فرانسه) بود و در آنجا کاملا مستقر شده بود تا آنکه در اثنای جنگ جهانی دوم موقعی که فرانسه به دست مارشال پتن تسلیم آلمان شد و انگلیسی‌ها هم از فرانسه بیرون رفتند او هم از نیس به لندن رفت و بقیه عمر خود را در آنجا ماند. رابینو هر از گاهی در لندن نزد اینجانب می‌آمد و من خوشوقتم که وسیله طبع و نشر دو کتاب او شدم، که یکی را (سکه و نشان‌های پادشاهان ایرانی) بانک ملی ایران به خواهش من چاپ کرد و دیگری را (فهرست نمایندگان سیاسی و کنسولی انگلیس در ایران) باز به خواهش من وزارت خارجه ایران طبع کرد. مرحوم رابینو مقالات و رسائل زیادی نوشته که فهرست بعضی از آنها تا سال ۱۹۲۲ مسیحی در آخر کتاب مازندران او مندرج است.»

آثار رابینو چنان بکر و جدید بود که تا آن زمان کسی دیگر اقدام به چنین کاری نکرده بود. تا جایی که احمد کسروی درباره او می‌گوید: «مسیو رابینو... این مرد را همه می‌شناسیم که به تاریخ ایران نیکی‌ها کرد.» از جمله کتاب‌های مهم رابینو، مشروطه گیلان است. رابینو چه در زمان وقوع مشروطه و چه در زمان سقوط محمد علیشاه و به سلطنت رسیدن احمد شاه در ایران حضور داشته و ناظر آگاه و از نزدیک وقایع بود. بویژه حضور او در رشت در زمان حرکت مشروطه‌خواهان گیلانی برای فتح تهران در سال ۱۲۸۷ قطعی بود و نوشته‌های او می‌توانست بسیاری از مسائل تاریخی را روشن کند.

اما تا همین چند سال قبل اثری از او در این باره منتشر نشده بود تا اینکه کتابی با عنوان «نامه‌هایی از تبریز» نوشته ادوارد براون منتشر شد که در آن اشاره شده بود رابینو درباره مشروطه گیلان ۱۰۸ صفحه نوشته دارد که در دانشگاه کمبریج حفظ شده است.

سرانجام این یادداشت‌ها به همراه چند صفحه درباره وقایع مشهد به دست آمد و در ایران به کوشش محمد روشن به چاپ رسید. این کتاب به دو صورت چاپ عکسی و چاپ تایپی منتشر شد. اما به هر حال کتاب مشروطه رابینو کتابی بی‌نظیر است. در واقع او ناظری آگاه و از نزدیک بود. او در جریان وقایع مهم قرار داشت و از همه‌چیز با خبر بود. مشروطه گیلان نوشته رابینو در واقع اثری یکه و بی‌همتاست. هیچ اثر دیگری در این حد نوشته نشده است. هر چند که کتاب احمد کسروی درباره مشروطه از جمله بهترین کتاب‌ها در این زمینه شمرده می‌شود اما در آن کتاب هم چندان به سیر وقایع گیلان اشاره نشده است. اما در کتاب رابینو محور بحث‌ها گیلان است. او کنسول یک کشور بیگانه بود و از سویی از اخبار محرمانه نیز به خوبی آگاهی داشت. حتی ممکن بود مشروطه‌خواهان پیش خود بحث‌هایی را باز نکنند اما رابینو را در جریان آنها می‌گذاشتند یا اینکه رابینو به وسیله گماشته‌هایی به آن اخبار دست می‌یافت، در هر حال کیفیت کار مهم است.

کتاب ولایات دارالمرز ایران، گیلان هم از جمله مهم‌ترین کتاب‌های رابینو است. در واقع می‌توان کتاب‌های مشروطه گیلان، ولایات دارالمرز، تاریخ مازندران و استرآباد رابینو را از بقیه جدا کرد و نمره‌یی دیگر به آنها داد. همچنین یکی از کتاب‌های مهم او کتابی بود درباره سکه‌شناسی که این کتاب پیش از انقلاب چاپ شد. چاپ اول این کتاب ارزشمند را خود رابینو در لندن منتشر کرده بود اما به دلیل اینکه این کتاب منبع قابل اتکایی بود و مورد رجوع هر محقق و پژوهشگری می‌شد به سرعت نایاب شد.

فرشاد قربان‌پور

منابع در روزنامه موجود است