گذری در مترو! همچنان اندر خم یک کوچه...

چند سال پیش که برای اولین بار برای استفاده از مترو وارد فضای ورودی ایستگاه شده بودم، از زیبایی و توسعه شهری- صنعتی در کشور به شوق آمدم و حس شیرینی داشتم. اما زمانی که قطار از راه …

چند سال پیش که برای اولین بار برای استفاده از مترو وارد فضای ورودی ایستگاه شده بودم، از زیبایی و توسعه شهری- صنعتی در کشور به شوق آمدم و حس شیرینی داشتم. اما زمانی که قطار از راه رسید و درب‌های آن باز شد چنان در فشار و هجوم مسافران به درون واگن پرتاب شدم که همه آن شیرنی به یکباره تلخ شد و شوق از سرم پرید.

با خودم گفتم چطور ما که خیلی زود جو گیر می‌شویم، لااقل به خاطر حفظ کلاس و پرستیژ محیط هم که شده کمی‌ مدنی‌تر رفتار نمی‌کنیم؟ یادم آمد که از منظر جامعه شناسی وقتی میان تکنولوژی و فرهنگ متناسب با آن فاصله می‌افتد تاخیر فرهنگی رخ می‌دهد، بدین معنی که تکنولوژی و مظاهر مدرنیته وارد یک جغرافیایی فرهنگی می‌شود، اما شیوه صحیح بهره گیری از آن به کار برده نمی‌شود؛ لذا امیدوار شدم چند سال دیگر که این تکنولوژی جدید هم جا افتاد و به عنوان بخشی از فرهنگ روزمره جامعه درآمد به تدریج این تاخیر فرهنگی از بین می‌رود و تناسب منطقی میان تکنولوژی و فرهنگ آن به وجود می‌آید.

اما اکنون بعد از ‌٧-۸ سال از تاسیس مترو همچنان اندر خم یک کوچه‌ایم و اوضاع همان است که بود. ناگهان یاد جمله معروف مک لوهان افتادم که گفته بود رسانه همان پیام است، به این معنی که تکنولوژی یک ابزار صرف نیست و با ورود آن به جغرافیای خاص، فرهنگ برساخته آن نیز در سطح جامعه اشاعه می‌یابد. حالا نسبت به این تفکر دچار تردید شده ام. چرا پس ازاین همه سال از تاسیس مترو همچنان مشکلات فرهنگ استفاده از آن به شکل معقول و منطقی نهادینه نشده است؟

یکی از دلایل مهمی ‌که می‌توان برای تبیین این مساله بر شمرد اینست که وقتی تکنولوژی محصول طبیعی تاریخ یک سرزمین نباشد و از دل فرهنگ آن جامعه برنخاسته باشد، تاخیر فرهنگی به درازا می‌کشد، مگر اینکه آن پدیده وارداتی چنان با نظام اجتماعی- فرهنگی سرزمین مقصود بیامیزد و نهادینه شود تا به اصطلاح نوعی ادغام و تفاهم فرهنگی صورت بگیرد.

وقتی فن‌آوری خاصی وارد کشور می‌شود، یعنی آن صنعت و تکنولوژی به عنوان یک پدیده مثبت هرچند بیگانه مورد پذیرش فرهنگی قرار گرفته است، لذا کنش‌های استفاده از آن نیز استحاله و خودباختگی فرهنگی تلقی نمی‌شود. بنابراین آموزش رفتارهای صحیح در ارتباط با تکنولوژی مدرن یک ضرورت اخلاقی به حساب می‌آید. البته گاهی کمبود امکانات و عدم تناسب میان عرضه و تقاضا در دسترسی مردم به تکنولوژی‌های جدید نیز در فقدان فرهنگ بهره وری از آن تاثیر سو می‌گذارد و از هنجارمندی رفتار اجتماعی در سطح جامعه و فرهنگ عمومی‌جلوگیری می‌کند.

یکی از چالش‌های فرهنگی که ما با آن مواجه هستیم عدم به رسمیت شناختن عرصه عمومی‌ است. گویی چیزی به نام جامعه به عنوان یک پدیده مستقل و منفک از ساحت فردی زندگی تک تک افراد وجود ندارد و یا اینکه ما تفاوتی میان عرصه عمومی‌و خصوصی زندگی قائل نیستیم، لذا در بسیاری از مواقع همان رفتار و کنشی را در عرصه عمومی‌نمایش می‌دهیم که در ساحت فردی و عرصه خصوصی داریم.

زیبایی شناسی ظاهر مترو متاسفانه با ناهنجاری‌های رفتاری برخی از مسافران به هم می‌ریزد و تصویر زشتی از آن ترسیم می‌کند. اصلاح و بهبود این وضعیت مستلزم تلاش در دو حوزه است؛ یکی فرهنگ سازی و آموزش به مردم و تنویر افکار عمومی‌ نسبت به چگونگی استفاده از مترو و دیگری توسعه قطارها و واگن‌های مترو که پاسخگوی جمعیت زیاد استفاده کنندگان از آن باشد. پنهان بودن مترو در زیر پوست شهر نباید موجب فراموش شدن این وسیله نقلیه عمومی‌شود.