دشواری عكاس مطبوعات بودن

عكس از جمله موضوعات مطبوعاتی است كه اگرچه چندان پر سر و صدا نیست اما جزو موثرترین و گیراترین «مطالب» مطبوعات است تا پیش از این عكس در مطبوعات ما تنها جنبه تزئینی داشته اما پیشرفت های فوتوژورنالیسم آن را به موضوع مهم مطبوعات تبدیل كرده است

عكاس مطبوعات كجا و در چه شرایطی و از چه كسانی مجاز به عكاسی است و در تهیه و انتشار عكس‌های خود چه موارد حقوقی و اخلاقی را بایستی لحاظ كند؟

كامبیز نوروزی، استاد دانشگاه ، حقوق‌دانان و مشاور حقوقی انجمن صنفی روزنامه‌نگاران در كنار عده‌ای از عكاسان مطبوعات و خبرنگاران، با حضور در كنفرانس «حقوق و اخلاق حرفه‌ای در عكاسی مطبوعات» كه به كوشش گردانندگان مجله عكسنامه همچون بهمن جلالی و رعنا جوادی و با همكاری خانه‌ی هنرمندان ایران در اتاق نیلوفر برگزار شده بود، درباره موضوع یاد شده به طرح بحث پرداخت. عضو سابق هیات منصفه مطبوعات درابتدا یادآوری كرد كه بخش‌های مختلف روزنامه نگاری در ایران رشد متوازن نداشته و غیر از مبحث مربوط به آزادی مطبوعات ، مباحث دیگر روزنامه نگاری همچون مقولات حرفه‌ای و آموزشی آن، مغفول مانده است. او با بیان این نكته كه « این كم توجهی یكی از عوامل عقب ماندن رسانه‌های ایران نه فقط از رسانه‌های جهان، كه حتی از رسانه‌های منطقه است» اظهار داشت: رسانه‌های ایران، جز در مواردی خاص كه به موضوع ایران مربوط است، غالبا مرجع رسانه‌های جهان نیستند و از جمله علل این اتفاق، یكی همین ضعف حرفه‌ای رسانه های ایران است.

او گفت: عكس از جمله موضوعات مطبوعاتی است كه اگرچه چندان پر سر و صدا نیست اما جزو موثرترین و گیراترین «مطالب» مطبوعات است. تا پیش از این عكس در مطبوعات ما تنها جنبه تزئینی داشته اما پیشرفت‌های فوتوژورنالیسم آن را به موضوع مهم مطبوعات تبدیل كرده است. نوروزی عنوان كرد: در بین مشاغل مطبوعاتی، عكاسی سخت‌ترین و خطرناك‌ترین كارها است و عكاس همواره در خط مقدم و چه بسا در میدان مین قرار دارد. این حقوق‌دان با اشاره به این كه «هم به حكم عقل و هم بنا به سسله‌ای از قواعد حقوقی و اخلاقی، حقوق یك فوتوژورنالیست نمی‌تواند نامحدود باشد»، به تببین محدودیت‌های بر سر راه عكاسان مطبوعات پرداخت. نوروزی عكس را نوشته‌ای تصویری دانست و با یادآوری این كه «خبرنگار حق دارد از هر آن‌چه در پیرامون او اتفاق ی افتد خبر تهیه كند و ارزش یك خبر را نمی‌توان به استانداردهای معین اجتماعی محدود كرد»، افزود: تعبیر من این است كه تمام دیوارها برای خبرنگارها شیشه‌ای است. این مثل در مورد عكاسان هم صدق می‌كند و چه بسا كه یكی از مظاهر برجسته آن عكاسان مطبوعات هستند.

او ادامه داد: با این همه كجاهاست كه یك خبرنگار عكاس مجاز به ورود نیست و اگر عكاسی كرد، نباید آن را منتشر كند و اگر كرد، چه ملاحظاتی را باید در نشر آن در نظر بگیرد؟

مشاور حقوقی انجمن صنفی روزنامه‌نگاران گفت «معنا در روزنامه‌نگاری امر استاندارد و معینی نیست» و توضیح داد: مطلب مطبوعاتی – هرچه كه باشد – به تنهایی معنا ندارد یا دست كم معنای آن با وقتی كه در صفحه كار می‌شود متفاوت است و چه بسا كه معنای آن در صفحه دگرگون می‌شود. نوروزی افزود: عكس‌هم به همین اعتبار وقتی در صفحه كار می‌شود كاركرد دیگری پیدا می‌كند. این استاد دانشگاه در ادامه به محدودیت های بر سر راه خبرنگاران عكاس اشاره كرد و در این باره توضیح داد: ممنوعیت عكس برداری از مكان هایی كه منع قانونی دارد نیاز به توضیح ندارد و بحث مهم‌ترحریم خصوصی افراد است.حریم خصوصی به بخشی از زندگی افراد گفته می شود كه معمولا آدم های متعارف جامعه آن بخش را برای خودشان می خواهند و نمی خواهند كسی وارد این حریم شود.

به گفته او این تعریف از حریم شخصی بومی است و هر كشوری تعریف خاصی برای آن دارد. او با بیان این نكته كه «صوت و تصویر فرد جزو حریم خصوصی او محسوب می‌شود» به دسته‌بندی افراد از حیث منزلت اجتماعی آن‌ها پرداخت و اظهار داشت: گروهی از افراد منزلت اجتماعی خاص دارند و این منزلت را رسمی یا غیر رسمی از مردم به دست می آورند، مثل یك سیاستمدار‌ها یا مقامات كشوری كه به طور مستقیم توسط مردم انتخاب می شوند و یا ورزشكاران و هنرمندان كه غیر مستقیم مورد انتخاب عموم بوده‌اند و گروه دیگر مردم عادی هستند. او ادامه داد: درباره گروه اول حریم خصوصی بسیار كوچك است و عكس برداری از این افراد در محیط های بیرونی اشكالی ندارد. اما در مورد گروه دوم اگر عكسی از شخصی گرفته شود باید با اجازه فرد عكس به چاپ برسد. مثلا اگر یك فرد معمولی در حال خرید باشد و ما عكس او را بگیریم بدون اجازه نمی توانیم آن را منتشر كنیم اما در مورد یك ورزشكار یا یك هنرمند می توانیم این عكس را چاپ كنیم.

نوروزی اضافه كرد: از دیگر مواردی كه عكاس مجاز به انتشار عكس از افراد است حضور آن‌ها در مكان های عمومی است چرا كه فرد به این مكان رفته تا حضور خودش را به نمایش بگذارد.

مثال این حقوق‌دان در این باره این بود: حضور فرد در یك مسابقه ورزشی یا تظاهرات یا سخنرانی سیاسی حضور در یك مكان عمومی است و می توان از اشخاص عكس گرفت، اما اگر شخصیتی به سینما برود ما نمی توانیم از او عكسی بگیریم. سینما یك مكان عمومی است اما حریم خصوصی افراد در آن محفوظ است. در این جا شخص برای ابراز وجود خودش نرفته بلكه برای دیدن یك اثر هنری رفته و می‌تواند در هر وضعیتی كه راحت است فیلم را تماشا كند. نوروزی تصریح كرد: با وجود این، قانون مشخص و مدونی برای چاپ و انتشار عكس وجود ندارد. آن‌چه در بحث انتشار عكس پیش می‌آید مسئله رعایت اصول اخلاقی در بین عكاسان برای انتشار عكس‌ها است.» حقوق‌دان انجمن صنفی روزنامه‌نگاران پس از برشمردن ضوابط حقوقی عكاسی در مطبوعات به مبحث اخلاق حرفه‌ای در عكاسی مطبوعاتی پرداخت.

او گفت: دراین باره فقط حقوق ملاك نیست. یك فوتوژورنالیست آدم قدرتمندی است و با یك عكس می‌تواند هزار كار بكند. سوال من این است كه آیا آن‌چه یك عكس القا می‌كند واقعین آن آدم كه سوژه او بوده هست یا خیر؟ لحظه‌ای كه ثبت می‌شود تا چه اندازه با واقعیت وجودی سوژه سازگار اسیت؟

او عنوان كرد: در انتشار این قبیل عكس ها باید به یك ضابطه اخلاقی توجه كرد، به میزان نزدیكی لحطه واقعه به واقعیت سوژه! هم عكاس و هم نشریه باید این را تشخیص بدهد كه اخلاقا مجاز به انتشار آن عكس نیست چون كذب اخلاقی است (نه كذب حقوقی) و خبری كه به خواننده می‌دهد واقعیت ندارد. «ضابطه اخلاقی» دیگری كه این حقوق‌دان به آن اشاره كرد، توجه به آثار و عوارض عكس برای سوژه بود. او گفت: این عوارض برای دو دسته‌ از افراد متفاوت است: اشخاص عادی و مسوولین. افراد مشهور به واسطه این كه منتخب مردم هستند باید مسوولیت تمام رفتارهایشان را بپذیرند، چرا كه نظارت عمومی، قاعده دموكراسی است. این جا عكاس منع اخلاقی ندارد. نوروزی درباره تبعات عكس برای سوژه‌هایی كه در دسته مردم عادی قرار می‌گیرند نیز اظهار داشت: عكسی كه از انسان‌های عمولی گرفته می‌شود، بی این كه خود او بخواهد ممكن است برایش مسوولیت ایجاد كند. عكاس ئر این گونه مواقع باید از خود سوال كند عواقب ین عكس برای سوژه چه خواهد بود.

او همچنین به اصل اخلاقی دیگری اشاره كرد و آن «موقعیت اعتماد» بود. این استاد دانشگاه گفت: از حیث اخلاق حرفه‌ای معمولا در موقعیت‌های اعتماد نباید اقدام به كسب خبر و خصوصا عكاسی كرد. در موقعیت اعتماد رابطه خبرنگار با منبع خبر رابطه شغلی نیست. ممكن است در این موقعیت سطح كنترل فرد بر روی خود به دلیل همین اعتماد پایین بیاید. نوروزی در پایان با اشاره به این نكته كه «قاعده اخلاقی نه وضع، بلكه كشف و ساخته می‌شود»، عنوان كرد كه این بحث‌ها تازه است و شاید در مواردی اشتباه بوده و یا كلی بنماید.