سینما, وامدار ادبیات

سینما در مقایسه با سایر هنرها که گاه پیشینه شان به عمر بشر بازمی گردد, از حیات اندکی برخوردار است, با این حال توانسته از آن ها پیشی بگیرد و از قدرت اثرگذاری و نفوذش بر مخاطب بیش ترین بهره را ببرد

سینما در مقایسه با سایر هنرها که گاه پیشینه‌شان به عمر بشر بازمی‌گردد، از حیات اندکی برخوردار است، با این حال توانسته از آن‌ها پیشی بگیرد و از قدرت اثرگذاری و نفوذش بر مخاطب بیش‌ترین بهره را ببرد.

از ویژگی‌های هر هنری این است که در تعامل با هنرهای دیگر به نوعی مکمل آن‌ها شده و شکل تازه‌تری از هنر ارایه کند؛ در واقع هنرها در تلفیق با یکدیگر، مسیر تکامل را طی می‌کنند و به همین دلیل نیز هنرمندان سعی دارند تا از این تلفیق به بهترین نحو بهره‌برداری کنند. یکی از نیازمندی‌های سینما، داشتن داستان است و بهره‌گیری از ادبیات می‌تواند کمک مؤثری در این زمینه باشد؛ هم‌چنان که اگر نگاهی به تاریخ سینمای دنیا بیندازیم می‌بینیم که بهترین آثار از ادبیات بهره‌مند شده‌اند، ضمن این که معمولاً مخاطب با آن چه که از پیش خوانده ارتباط بهتری برقرار می‌کند. اما ضرورت حضور ادبیات در سینما تا چه اندازه است؟ آیا می‌توان ادبیات و استفاده از آن را در سینما نادیده گرفت؟

آن چه در سینمای جهان اتفاق می‌افتد این است که بهره‌گیری از ادبیات اصلی جدانشدنی است، یعنی سینما به نوعی وامدار ادبیات بوده، ولی آن چه در سینمای ایران روی می‌دهد کاملاً متفاوت است. با توجه به پیشینه‌ی قوی ادبیات ما، امکان بهره‌‌مندی از داستان‌های خوب که قابلیت تصویر شدن را نیز دارند بسیار زیاد است، اما نکته‌ی مهمی که باید به آن توجه داشت این است که این کار از عهده‌ی هر فیلمسازی برنمی‌آید، چرا که چنین سینمایی نیازمند مطالعه و صرف وقت زیاد است؛ همان چیزی که در سینمای ما به فراموشی سپرده شده، یعنی بیش‌تر سعی دارند تا فیلم‌هایی با موضوعات روزمره به روی پرده برود و از ادبیات غافل مانده‌اند. البته نباید بی‌انصافی کرد، چون سینماگرانی هم داشته‌ایم که به سراغ ادبیات رفته‌اند و آثار خوبی هم ساخته‌اند.

«سیداحمد میرعلایی» - تهیه‌کننده‌ی سینما - ادبیات هر کشوری را آینه و فرهنگ آن کشور می‌داند و معتقد است زحماتی که در طول سالیان برای فرهنگ کشور کشیده می‌شود، در قالب ادبیات آن مستتر است؛ پس اگر سینما از ادبیات کلاسیک و کهن بهره گیرد - در واقع به فرهنگ وفادارتر باشد - بهتر است و با اقبال روبه‌رو می‌شود. البته با وجود اتفاقاتی که به نحوی بی‌هویتی جوامع بشری را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند، ادبیات و حضور آن در سینما به‌طور قطع می‌تواند کمک مؤثر و مثبتی قلمداد شود، اما در این میان تشویق نیز مسئله‌ی بسیار مهمی است، یعنی تهیه‌کننده، فیلمنامه‌نویس و کارگردان باید برای ساخت چنین آثاری تشویق شوند تا با انگیزه فیلم بسازند؛ با توجه به این که سینما مخاطب فراوانی داشته و اثرگذاری بسیاری نیز دارد.

وی در ادامه گفت: «فارابی در این زمینه کارهایی انجام داده و حتی در دوره‌یی فیلمنامه‌نویسان را تشویق کرد، اما این فعالیت‌ها جهت‌دار نبوده و ادامه پیدا نکرد، ولی هنوز هم دیر نشده و ما می‌توانیم در جشنواره‌ی فجر به این مقوله اهمیت بدهیم و توجه کنیم. مشکل دیگر این است که بعد از انقلاب، جریان فیلمسازی ما به سمتی رفته که از متون کهن و ادبی بهره‌ی چندانی نبرده‌ایم و نویسندگان ما بیش‌تر سعی کرده‌اند تا شخصیت‌سازی کنند. برای استفاده از متون ادبی یا همان اقتباس ادبی باید جلساتی تشکیل شده و نقاط مثبت و منفی این کار مورد بررسی قرار بگیرد و مزایای آن موشکافی شود؛ برای ادامه داشتن چنین کارهایی هم تلویزیون و فارابی از جمله سازمان‌هایی هستند که می‌توانند به خوبی وارد عمل شوند و این کمبود را در عرصه‌ی فیلمنامه و فیلم‌های اقتباسی جبران کنند».

«محمدعلی نجفی» - کارگردان - نیز می‌گوید: «ادبیات کهن ما بیش‌تر توصیفی است تا تصویری، اما به هر صورت می‌توان ایده‌ی کلی را از آن گرفت و بر اساس آن فیلمنامه نوشت؛ ضمن این که اقتباس سینمایی از آثار ادبی کهن، بسیار حساس بوده و نیازمند پشتوانه‌ی مطالعاتی و وقت زیاد است. فتو رمان یا رمان‌های غربی بیش‌تر حالت تصویری دارند و محدودیت‌های سینمای ما را از لحاظ نشان دادن ابعاد گوناگون زندگی در مراحل مختلف شغلی، اقتصادی و سیاسی ندارند، یعنی این نوع آثار به خاطر داشتن پایه‌ی قوی بیش‌تر می‌توانند مورد استفاده‌ی سینماگران ایرانی برای اقتباس ادبی قرار بگیرند. امیدوارم نویسندگان ما هنگام نوشتن، به فضای سینمایی فیلم‌ها هم توجه داشته باشند تا تهیه‌کنندگان و کارگردانان ما هم به سراغ آثار ادبی بروند».

یکی دیگر از مشکلات موجود در این زمینه، چرخه‌ی ناتوان اقتصادی سینماست که دایم سعی در کاهش هزینه‌ها دارد و به همین دلیل در بحث فیلمنامه نیز کاهش هزینه مطرح بوده و اگر اندکی دقت کنیم می‌بینیم که برخی از کارگردان‌ها تمایل به حذف فیلمنامه‌نویس دارند تا خود این بخش از کار را بر عهده گیرند.

«فرهاد توحیدی» - فیلمنامه‌‌نویس - اظهار داشت: «سینما با بخشنامه و دستورالعمل سازگاری چندانی ندارد؛ هرچند ممکن است با تهیه و صدور بخشنامه جریانی ایجاد شود، اما این جریان با تغییراتی کوچک از بین می‌رود. البته امکانات بخش خصوصی را در این زمینه نباید نادیده گرفت و نکته‌ی دیگر این که چنین بخشی مطمئناً نیازمند فعالیت آزادانه است؛ مثل سینمای آمریکا که اقتباس سینمایی از آثار ادبی کاری روزمره بوده و مهم‌ترین آن، مربوط به شناسایی داستان‌های شاخص است تا بر اساس آن‌ها فیلمی ساخته شود».

این فیلمنامه‌نویس می‌افزاید: «دغدغه‌ی اقتصادی باعث کم‌توجهی به آثار ادبی و همین‌طور کم‌رنگ شدن حضور فیلمنامه‌نویس است؛ اگر قرار باشد بحث استفاده از اثر ادبی در فیلمنامه مطرح گردد، امکاناتش هم باید فراهم ‌شود».

تهیه‌کننده‌ی دیگری معتقد است که رمان‌های ما قابلیت تبدیل به فیلم را دارند، اما تعداد رمان‌های این‌چنینی اندک است، ضمن این که نویسندگان و فیلمنامه‌نویسان ما هیچ‌گونه انگیزه و پشتوانه‌ی مالی و معنوی ندارند تا برای خلق یک اثر تشویق شوند و بیش‌تر فیلمسازان ما ترجیح می‌دهند خودشان بنویسند و فیلم بسازند.

یکی از کسانی که آثارش بیش از سایر نویسندگان مورد استفاده قرار گرفته و به فیلم تبدیل شده، «هوشنگ مرادی کرمانی» است. این نویسنده اعتقاد دارد که سینما و ادبیات تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند و سینما ابزاری برای نشان دادن ابعاد گوناگون یک اثر مکتوب است. در کشورهای دیگر، برخی از نویسندگان به‌واسطه‌ی نوع دیدگاهشان، آثارشان مورد توجه فیلمسازان قرار می‌گیرد و گاه سفارش نوشتن فیلمنامه به آن‌ها داده می‌شود. در کشور ما نیز تا حدودی این جریان اتفاق افتاده و توانسته به جایگاه مناسبی دست یابد؛ البته اعتماد متقابل کارگردان و فیلمنامه‌نویس، نکته‌یی است که جزء لاینفک سینما و فیلمنامه محسوب می‌شود.

در سینمای جهان، ادبیات در اصل نقش محوری را بازی می‌کند که البته این به معنای صنعتی شدن سینماست. هنگامی که سینما به عنوان یک صنعت پذیرفته شده باشد، می‌تواند مؤثر واقع شود و چون این هنر - صنعت در تعامل با امور اجتماعی و اقتصادی بوده، نیازمند پخش مناسبی هم است و اگر این اتفاق بیفتد، به‌طور قطع ادبیات ما نیز مانند سایر کشورها صادر می‌شود؛ یعنی در قالب یک فیلم سینمایی می‌توان خلاقیت نویسنده، فیلمنامه‌نویس، کارگردان و در مجموع ادبیات را به دیگر کشورها انتقال داد و این همان چیزی است که به آن انتقال فرهنگ می‌گویند و اقتباس ادبی در سینما که جریانی مؤثر است می‌تواند به این مهم کمک کند .

آرزو شادکام