حقوق زنان نگاهی دوباره

در میان کشورهای مسلمان, در کشور ما در صد سال اخیر شئون و حقوق زنان موضوع بحث, بررسی, مطالعه و حتی مناقشات مختلفی بوده است بررسی و نقد موقعیت اجتماعی, مدنی و حقوقی زنان و خواست های ترقی خواهانه در زمینه های اجتماعی, مذهبی, علمی و حاصل پرسش های جدید, نگرش و معرفت تازه به مسائل فردی و اجتماعی و در نهایت نتیجه نوعی بیداری فطرت انسانی, الهی افراد در جهت شکوفا ساختن استعدادهای نهفته بشری است

برای تبیین و ارائه یک تعریف روشن و جامع از “حقوق زنان” در سطح جهان تاکنون مطالعات و بررسی‌های مختلف و گوناگونی با رویکردهای متفاوت و بعضا متناقض صورت پذیرفته است. در کشورهای مسلمان نیز چنین مطالعات و بررسی‌هایی، آن هم با دیدگاه‌‌های گوناگون انجام شده است و شاید بتوان گفت که در این کشورها نوعی بحران فرهنگی و فکری در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و از جمله درخصوص موضوع مورد بحث، جریان داشته و دارد.

در میان کشورهای مسلمان،‌ در کشور ما در صد سال اخیر شئون و حقوق زنان موضوع بحث، بررسی، مطالعه و حتی مناقشات مختلفی بوده است. بررسی و نقد موقعیت اجتماعی، مدنی و حقوقی زنان و خواست‌های ترقی‌خواهانه در زمینه‌های اجتماعی، مذهبی، علمی و ... حاصل پرسش‌های جدید، نگرش و معرفت تازه به مسائل فردی و اجتماعی و در نهایت نتیجه نوعی بیداری فطرت انسانی، الهی افراد در جهت شکوفا ساختن استعدادهای نهفته بشری است.

با مطالعه تاریخ، نادیده انگاشتن حقوق انسانی و اجتماعی زنان و ظلم و ستم نسبت به آنها را در طی قرون مختلف و همچنین در مقاطعی از زمان پیشرفت‌های مثبتی در جهت رفع تبعیض و ظلم و ستم از آنان را ملاحظه خواهیم نمود. اما بحث در خصوص حقوق زنان در دوران اخیر از نهضت حقوق زنان در غرب در قرن بیستم آغاز و وارد مرحله‌ای جدید، بحث‌انگیز و مجادله آمیزی حتی در داخل خود کشورهای غربی شد.

جنبش‌هایی که توسط دو جنگ جهانی متلاشی شد و سپس در حدود ۱۹۷۰ تولدی دیگر یافت.(۱) این جنبش‌ها به جنبش‌های فمینیستی(۲) معروف هستند. “فمینیست‌ها یکپارچه نیستند. آنان نظریه‌های متعددی پدید آورده‌اند که در پی آن‌اند تا از علل فرودستی زنان پرده ‌بردارند و برای رهایی زنان سیاست‌هایی بیابند.(۳)

انواع نگرش‌های فمینیستی ستمدیدگی زنان را مسئله اصلی دانسته اما تبیین‌هایشان در مورد علت ستمدیدگی زنان و نیز راهبردهای پیشنهادیشان برای از بین بردن آن متفاوت است.(۴) و صاحب‌نظران بسیاری معتقدند جنبش حقوق زنان علی‌رغم توفیقات و خدمات خود درخصوص طرح مسائل زنان و احقاق حقوق آنها به صورت عملی، گرفتار تفریط و اشتباهات خطرناکی نیز شده است.در دوران اخیر نظریه‌ای که فرودستی زنان و نابرابری‌ها و تفاوت‌هایی که موجب عقب‌ماندگی‌ زنان و تبدیل شدن آنها به جنس دوم می‌شود را ناشی از تفاوت‌های طبیعی و زیستی میان دو جنس می‌داند و هرگونه تغییر در این خصوص را نوعی هجوم به نظم طبیعی اشیا می‌پندارد، مورد انتقاد شدید قرار گرفت و در مقابل نظریه‌ای نضج گرفت که نابرابری‌ها و تفاوت‌های یاد شده را نه نتیجه تفاوت‌های طبیعی و زیستی و حاصل یک نظم طبیعی مبتنی بر این گونه تفاوت‌ها و یا ناشی از اراده خداوند می‌داند بلکه تاکید می‌کند که این نابرابری‌ها و تفاوت‌ها نتیجه تاثیر محیط و رفتار اجتماعی نادرست و ناعادلانه با زنان، مجموعه‌ای از پیشداوری‌ها، سنت‌ها و قوانین نادرست و ناعادلانه درباره زنان، حقوق و نقش‌های آنان و ... می‌باشد. اجتماعی شدن براساس این پیشداوری‌ها و سنت‌ها و محروم بودن زنان از آموزش، امکانات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و فرصت‌های برابر و گرفتاری‌ آنها در چنگال سنت‌های جاهلانه در طی قرون متمادی از زنان موجوداتی ساخت که در موارد بسیاری خودشان نیز دچار این پندار شدند که آری،‌ جنس دوم‌اند و این گونه بود که جامعه هیچ‌گونه دینی نسبت به آنها احساس نمی‌کرد. با مورد سوال و انتقاد جدی قرارگرفتن این پیشداوری‌ها و افکار و اعمالی که زنان را فرودست و ستمدیده می‌سازد این نظر مطرح شد که زنان به عنوان موجوداتی انسانی حق شکوفایی تمامی استعدادها و ابعاد شخصیتی خود (فکری، اخلاقی، عاطفی، سیاسی، اجتماعی ...) را باید داشته باشند.

همان طور که بیان کردیم در کشور ما در صد سال اخیر شئون و حقوق زنان موضوع بحث، بررسی، مطالعه و حتی مناقشات مختلفی بوده است. در عصر رژیم پهلوی، حقوق زنان در شکل‌های خشونت‌آمیز و بی‌توجه به هویت فرهنگی و دینی جامعه و حتی با شیوه دین‌ستیزانه مطرح شد.

گرچه حقوق زنان مسلمان و ایرانی در آن دوران در عرصه‌های گوناگون آموزش، فرهنگ، سیاست و اجتماع و ... و در حوزه حقوق خانوادگی می‌بایست مورد توجه جدی قرار گرفته و برای مشکلات، محرومیتها و مسائل گوناگون آن چاره‌اندیشی می‌شد ولی این شیوه دین‌ستیزانه و بی‌توجه به هویت فرهنگی و مذهبی جامعه‌ در طرح حقوق زنان،‌ خود سبب شد که علمای مذهبی به حق آن را مقابله با اسلام و احکام آن و نقشه بیگانگان دانسته و به مقابله با آن برخیزند. اما درجریان انقلاب اسلامی و پس از آن نگاه و رویکرد به زنان، مسائل و حقوقشان چرخشی اساسی کرد. شایان ذکر است که حضور انبوه زنان مسلمان،‌ تحصیلکرده، شاغل،‌ خانه‌دار و ... در انقلاب و مسائل سیاسی، اجتماعی آن نقشی تعیین کننده لااقل در مطرح شدن این نگاه و رویکرد داشت. و کار به جایی رسید که انقلاب اسلامی ایران در سطح جهانی داعیه‌دار تعریف نوینی از شخصیت زن، حقوق و نقش وی در جامعه براساس نیازهای زمان و لزوم اصلاح و پیشرفت در حیات بشری می‌باشد. چنین وضعیتی بررسی کارشناسانه حقوق زنان و مسائل آنها را از طرف فقها،‌ پژوهشگران و مفسران و اندیشمندان امور دینی، اجتماعی و حقوقی به طور جدی می‌طلبد. در و اقع “هیچ‌گاه مجتهدان و صاحبان رای فقهی به شکل امروزی مجبور نشده بودند برای پرسش‌های یک جامعه پیچیده پاسخ‌های متناسب با زمان و مکان پیدا کنند و در نتیجه موفق به محک زدن بازتاب‌های عملی نظریات خویش نبوده‌‌اند.”(۵) آیت‌‌الله هاشمی رفسنجانی در نخستین گردهمایی از سلسله “همایش‌های ادواری مروری بر حقوق زنان در قانون مدنی ایران” می‌گوید: “قرآن می‌فرماید که تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد و حقوق زن باید عادلانه داده شود.

” ایشان می‌افزایند: “سعی کنید فکر و ذهن خودتان را از پیش داوری‌هایی که برخی عواطف و یا تقلید‌ها به وجود می‌آورد خالی کنید مسئله مهم این است که این همایش‌ و مطالعات بعدی کاملا بر اساس اصول علمی و تحقیقی و باتوجه به واقعیت‌ها و مقتضیات برگزار شود.”(۶) بررسی و نقد موقعیت اجتماعی، مدنی و حقوقی زنان و ... خواست‌های ترقی‌خواهانه در زمینه‌های اجتماعی، مذهبی، علمی و حاصل پرسش‌های جدید، نگرش و معرفت تازه به مسائل فردی و اجتماعی و در نهایت نتیجه نوعی بیداری فطرت انسانی، الهی افراد در جهت شکوفا ساختن استعدادهای نهفته بشری است. ایشان باتوجه به ضرورت اجتهاد در خصوص موضوع مورد بحث می‌گویند: “خوشبختانه اجتهاد اسلام،‌پویا، تحول‌پذیر و همراه با منطق است ... همه کارشناسان اسلام قبول دارند که احکام اسلام با منطق سازگار است و ما این را یک محور برای اجتهاد می‌دانیم”(۷) اما چرخش اساسی در رویکرد به زنان، مسائل و حقوق آنها در جریان انقلاب اسلامی و پس از آن با طرح نظرات و دیدگاه امام خمینی (ره) به عنوان مجتهدی که رهبری انقلاب را در دست داشت آغاز و به دلیل اعتبار فقهی، اجتهادی و اجتماعی ایشان نافذ واقع شد.

در بیست و چهارم آبانماه سال ۱۳۵۷ خبرنگار روزنامه آلمانی دنیای سوم از ایشان می‌پرسد: تشیع در نظر کشورهای غربی به عنوان عنصری محافظه‌کار در پیشرفت قلمداد شده است همچنین ما خواست‌های شیعیان را مبنی بر کناره‌گیری زنان از صحنه زندگی اجتماعی و نیز بازگشت به قوانین شیعی که می‌خواهد سنت مذهبی مبنای قوانین حکومتی قرار گیرد همان طوری که در قانون اساسی نیز ذکر شده است شنیده‌ایم. ما همچنین شنیده‌ایم که تشیع، سبک زندگی غرب را برای اینکه با سنت‌های مذهبی توافق ندارد رد می‌کند؟ آیا ممکن است شما نظر خود را درباره این مسئله تشیع که مکتبی است انقلابی و ادامه اسلام”؛ براساس مذهب تشیع بیان کنید؟ ایشان در جواب می‌فرمایند راستین پیامبر است همچون خود شیعیان همیشه مورد حمله ناجوانمردانه مستبدین و استعمارگران بوده است تشیع نه تنها زنان را از صحنه زندگی اجتماعی طرد نمی‌کند بلکه آنان را در جامعه و در جایگاه رفیع انسانی خود قرار می‌دهد.

ما پیشرفت‌های دنیای غرب را می‌پذیریم ولی فساد غرب راکه خود آنان از آن ناله می‌کنند نه”.(۸) در سخنان یاد شده، مشاهده می‌کنیم ایشان،‌ این دیدگاه که تشیع به عنوان عنصری محافظه‌کار در قبال پیشرفت از جمله حقوق اجتماعی زنان لجوجانه مقاومت می‌کند را قاطعانه رد کرده و مورد انتقاد جدی قرار می‌دهد و تنها فساد در غرب را مورد نکوهش و ناپذیرفتنی می‌داند.

ایشان در فرازی از وصیتنامه خویش محرومیت‌های زنان را ناشی از توطئه‌ دشمنان و ناآشنایی دوستان از احکام اسلام و قرآن و نیز ناشی از خرافاتی که دشمنان برای منافع خود به دست نادانان و بعضی آخوندهای بی‌اطلاع از مصالح مسلمین به وجود آورده بودند می‌دانند.(۹) باتوجه به مقدمات یاد شده، بررسی کارشناسانه حقوق زنان و مسائل آنها از طرف فقها، پژوهشگران و اندیشمندان دینی، اجتماعی و حقوقی و شناخت اجتهادی حقوق زنان و فراهم آوردن زمینه‌های عملی تحقق حقوق زنان ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. نظراتی که امام خمینی(ره) در جریان انقلاب اسلامی و پس از آن درخصوص موضوع مورد بحث ارائه کرده‌اند. اقدام عملی و آغاز تحقق این ضرورت محسوب می‌شود. در اینجا نگاهی به نظرات ایشان درباره مسائل و حقوق زنان می‌اندازیم. اما قبل از ورود به این مطلب، ذکر این نکته لازم است که حقوق زنان در دو حوزه عمومی و خصوصی قابل طرح و بررسی است. گرچه این دو حوزه از یکدیگر جدا نیستند و دارای تاثیر و تاثر متقابل‌اند. به طوری که ملاحظه خواهیم کرد به دلیل شرایط زمان انقلاب و سال‌های اولیه پس از آن و اینکه کانون پرسش‌ها و توجهات بیشتر حول محور حقوق اجتماعی و زندگی عمومی آنها بوده است اکثر سخنان امام خمینی(ره) در حوزه عمومی حقوق زنان است حقوق انسانی زن حقوق انسان مترتب بر واقعیت‌های وجودی او است واقعیت خوردن، خوابیدن، حق خوردن و خوابیدن را در بر دارد و واقعیت اندیشیدن، حق اندیشیدن را زنان باید تمامی حقوق انسانی مترتب بر واقعیت‌های وجودی خود را دارا باشند.

اینکه مردان از حقوق انسانی خود بهره‌مند باشند اما زنان از حقوق مترتب بر واقعیت‌های وجودی انسانی‌شان و استعدادهای نهفته وجودیشان بهره‌مند نباشند یا به طور ناقص و دست و پا شکسته بهره‌ای داشته باشند این عین تبعیض و مخالف اصول انسانی و سنت‌های الهی است. محرومیت زنان از آزادی در زندگی عمومی یا خصوصی در واقع نوعی خشونت علیه آنان است و نه تنها از موانع رشد و پیشرفت زنان است بلکه سبب رشد نیافتگی جامعه نیز می‌شود.

امام خمینی (ره)درباره ابعاد وجودی زن می‌گویند: “برای زن ابعاد مختلفه است، چنانچه برای مرد و برای انسان، این ورق صوری طبیعی نازل‌ترین مرتبه انسان است و نازل‌ترین مرتبه زن است و نازلترین مرتبه مرد است. لکن از همین مرتبه نازل حرکت به سوی کمال است. انسان موجود متحرک است از مرتبه طبیعت تا مرتبه غیب، تا فنا بر الوهیت.”(۱۰) و در زمینه تساوی زنان با مردان می‌گویند: “اسلام‌ نظر خاص بر شما بانوان دارد. اسلام در وقتی که ظهور کرد در جزیره‌العرب، بانوان حیثیت خودشان را پیش مردان از دست داده بودند؛ اسلام آنها را سربلند و سرافراز کرد، اسلام آنها را با مردان مساوی کرد.”(۱۱) همچنین ایشان درباره تساوی زن و مرد و حق دخالت در سرنوشت برای زنان مطالب دیگری دارند که به برخی موارد آن اشاره می‌کنیم: “ما می‌خواهیم زن به مقام والای انسانیت برسد. زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.”(۱۲) در مصاحبه با روزنامه هلندی دی‌ولت گرانت، در پاسخ به این سوال که مشخصات حقوق زنان در جمهوری اسلامی چه خواهد بود؟ می‌فرمایند: “از حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست زیرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد. بله در بعضی از موارد تفاوت‌هایی بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد.”(۱۳) مصادیق این تفاوت‌‌ها که به حیثیت و حقوق انسانی زن و مرد ارتباطی ندارد باید توسط فقها و پژوهشگران دینی به طور دقیق مشخص شود تا از کمین کردن افکار و اندیشه‌های ناصواب در خصوص حقوق انسانی. زنان در سایه روشن نبودن این مصادیق، ممانعت به عمل آید.

اسلام زن را مثل مرد در همه شئون، همان طوری که مرد در همه شئون دخالت دارد،” زن راهم دخالت می‌دهد، همان طوری که مرد باید از فساد اجتناب کند، زن هم باید از فساد اجتناب کند ... زنها اختیار دارند، همان طوری که مردها اختیار دارند.”(۱۴)

در مصاحبه با نشریه فرانسوی زبان، لوموند مطرح می‌شود که شما را مخالف با تمدن قلمداد می‌کنند و شما نیز همین اتهام را به شاه برمی‌گردانید و این مطلب لزوما قانع کننده نیست، لطفا ممکن است موقع و موضع خود را راجع به سه موضوع اصلی ایران بفرمایید، اصلاحات ارضی، صنعتی کردن مملکت و زنان ، ایشان می‌فرمایند درخصوص زنان، اسلام هیچ‌گاه مخالف آزادی آنها نبوده است. بعکس اسلام با مفهوم زن شی شده و به عنوان شی مخالفت کرده و شرافت و حیثیت وی را به وی باز داده است. زن مساوی مرد است، زن مانند مرد آزاد است که سرنوشت و فعالیت‌های خود را انتخاب کند،‌ اما رژیم شاه است که با غرق کردن آنها در امور خلاف اخلاق می‌کوشد تا مانع آن شود که زنان آزاد باشند و اسلام شدیدا معترض به این امر است ... ما می‌خواهیم که زنان را از فسادی که آنها”ها را تهدید می‌کند آزاد سازیم.”(۱۵) بنابراین، از آنجا که اسلام زن را مساوی مرد قرار داده است و در قانون اساسی نیز “تامین حقوق همه جانبه افراد از زن و مرد و ایجاد امنیت قضائی عادلانه برای همه و تساوی عموم در برابر قانون”(۱۶) ذکر شده است، می‌بایست

▪ اول: از تجاوز به حقوق انسانی زنان پیشگیری شود و متخلفین ارشاد و در صورت غیرمفید بودن،‌ مجازات شوند.

▪ دوم: محاکم قضائی و دستگاه‌های قانونگذاری نسبت به اذیت و آزارها و یا قتل‌هایی که در مورد زنان و کودکان در محیط خانه و یا احیانا خارج از خانه صورت می‌گیرد، برخورد مناسب و قاطع داشته باشند.

▪ سوم: با حمایت از مساوات و عدم تبعیض ازطرق فرهنگی و قانونی و با بالا بردن سطح آموزش و آگاهی زنان و فراهم نمودن زمینه دستیابی به حقوق انسانی برای آنها، موقعیتشان را ارتقا بخشد انجام امور یاد شده در مناطق مختلف کشور، مانند تهران و یا کهکیلویه و بویراحمد - چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه، ایلام، هرمزگان و بوشهر به سبب بافت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متفاوتشان نیاز به برنامه‌ریزی‌های همه جانبه و واقع‌گرایانه براساس شرایط آن مناطق دارد.

زنان و آموزش و پرورش از حقوق اساسی انسان است و عامل تعیین ‌کننده تساوی زن و مرد و توسعه جامعه است. سواد و سطح آن در زنان نه تنها موجب رشد و تواناسازی خود آنهاست بلکه کلید مهم سلامت و بهداشت، تعلیم و تربیت در خانواده و رشد اعضای خانواده و حتی جامعه است. “تحصیل که در مورد مردان عامل مهمی برای تحرک شغلی است در مورد زنان برای تحرک صعودی، متغیر سرنوشت‌سازی به نظر می‌رسد.”(۱۷) این پندار غلط که زنان به دلیل ازدواج و مادری، به آموزش و یا موفقیت‌ علمی نیاز ندارند، در طول تاریخ، عامل مهمی برای محرومیت و فقر آموزشی و علمی زنان می‌باشد و زنان را از آموزش‌های لازم و فرصت‌های برابر محروم ساخته است.

امام خمینی در خصوص آموزش، تعلیم و تعلم،‌ علم‌آموزی و فرصت‌های برابر آموزشی رهنمودهایی دارند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: “در علم و تقوا کوشش کنید که علم به هیچ‌کس انحصار ندارد. علم مال همه است.”(۱۸) “بانوان ایران در همه جا فعالیت کردند،‌چه فعالیت‌های فرهنگی و چه فعالیت‌های اقتصادی؛ که قشر کثیری در کشاورزی دخالت دارند و قشر کثیری از آنها در صنعت دخالت دارند و قشر کثیری در فرهنگ و ادب و علم و هنر.”(۱۹) “حالا طوری شده است که خانم‌ها همدوش با سایر برادران در تحصیل علم و عرفان و فلسفه و تمام شعب علم و ان‌شاالله صنعت فعالیت می‌کنند.”(۲۰) آیت‌‌الله هاشمی رفسنجانی: خوشبختانه اجتهاد اسلام، پویا،‌ تحول‌‌پذیر و همراه با منطق است ... همه کارشناسان اسلام قبول دارند که احکام اسلام با منطق سازگار است و ما این را یک محور برای اجتهاد می‌دانیم ذکر شعب گوناگون علم و بیان اینکه ان‌شاالله زنان همدوش با مردان در صنعت فعالیت کنند، به رسمیت شناختن امکانات و فرصتهای برابر آموزشی در تمام علوم برای زنان از دیدگاه فقهی است لازم است تمام بی‌سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران باسواد برای یاد دادن بپا خیزند”(۲۱

از آنجا که علوم مطلقا، خصوصا علوم اسلامی اختصاص به قشری خاص‌ندارد و بانوان محترم ایران در طول انقلاب ثابت نمودند که همدوش مردان می‌توانند حتی در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خدمت‌های ارزشمندی به اسلام و مسلمانان نمایند و در تربیت و تعلیم جامعه بزرگوار بانوان پیشتاز باشند و اکنون بحمدالله تعالی موسسه‌ای(۲۲) در شهر مقدس قم، شهر علم و جهاد برای تعلیم و تربیت بانوان محترم است و امید است با کوشش علمای اعلام و مدرسین حوزه علمیه قم دامت برکاتهم این مقصد اسلامی جامه عمل پوشد و در رشد فکری و شکوفا شدن دانش اسلامی بانوان قدم موثری باشد لهذا حضرات حجج‌الاسلام آقایان ... را به عنوان هیئت موسس این مکتب خواهران تعیین نمودم.”(۲۳) و در پاسخ این سوال که “آیا زن می‌تواند به مقام اجتهاد برسد یا خیر؟ امام خمینی(ره) می‌گویند: امکان رسیدن به رتبه اجتهاد برای زن هم هست ولی نمی‌تواند مرجع تقلید برای دیگران باشد.”(۲۴) با طرح نظرات امام خمینی به عنوان مجتهدی که رهبر انقلاب اسلامی بود، شاهد به رسمیت شناختن امکانات و فرصتهای برابر آموزشی و علمی در تمام زمینه‌ها و رشته‌ها برای زنان از دیدگاه فقهی بودیم. بنابراین، برخورد موثر و مناسب با علل ترک تحصیل دختران بخصوص در مناطق محروم و گرفتار فقر اقتصادی و فقر فرهنگی و نیز رفع موانع فرهنگی، اجتماعی است. و امام خمینی(ره) فرمودند: تشیع نه تنها زنان را از صحنه زندگی اجتماعی طرد نمی‌کند، بلکه آنان را در جامعه در جایگاه رفیع انسانی خود قرار می‌دهد. ما پیشرفت‌های دنیای غرب را می‌پذیریم ولی فساد غرب را که خود آنان از آن ناله می‌کنند نه قانونی که موجب عدم دستیابی زنان به امکانات و فرصتهای برابر آموزشی می‌شود، از وظایف مسئولین کشور است.

● زنان و حیات سیاسی، اجتماعی

هر فرد انسان حق شرکت در اداره و تصمیم‌گیری برای جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند را دارد؛ حضور و مشارکت در امور کشور، حق رای دادن و انتخاب شدن، ‌حضور در مناصب سیاسی، اجتماعی و مراکز تصمیم‌گیری، شرکت در سازمان‌ها و انجمن‌ها حضور انبوه زنان مسلمان در انقلاب و جریانات سیاسی اجتماعی آن چرخشی اساسی در نگاه و رویکرد به حقوق زنان بخصوص حقوق سیاسی، اجتماعی آنها ایجاد کرد. لذا زمینه فرهنگی ادامه حضور و توانمند شدن آنها فراهم آمد.

نظرات امام خمینی(ره)، مجتهد شناخته شده جهانی و رهبر انقلاب اسلامی در زمینه حقوق سیاسی اجتماعی زنان، باقی ماندن زنان در صحنه‌های حیات سیاسی، اجتماعی و توانمند شدن آنها را تضمین نمود. برخی سخنان که بیان کننده نظرات ایشان درخصوص موضوع مورد بحث است به شرح ذیل می‌باشد سخنان ایشان در مصاحبه با روزنامه آلمانی دنیای سوم را خواندیم در مصاحبه با روزنامه اطلاعات در تاریخ ۳/۱۱/۵۷ در پاسخ به این سوال که نقش زنان در حکومت اسلامی چگونه خواهد بود؟ آیا مثلا در امور کشور هم شرکت خواهند داشت. برای مثال وکیل و وزیر خواهند شد؟ البته اگر استعداد و لیاقتی نشان دهند؟ می‌فرمایند: “درمورد این گونه مسائل حکومت اسلامی تکالیف را معین می‌کند و الان وقت اظهارنظر در این زمینه‌ها نیست. زنان همچون مردان در ساختن جامعه اسلامی فردا شرکت دارند.

آنان از حق رای دادن و رای گرفتن برخوردارند ... ما همه گونه آ‌زادی را به زن خواهیم داد،‌ البته جلوی فساد را می‌گیریم و در این مورد، دیگر بین زن و مرد فرقی نیست.”(۲۵) “در نظام اسلامی، زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار، حق مالکیت، حق رای دادن، حق رای گرفتن، در تمام جهاتی که مرد حق دارد، زن هم حق دارد.”(۲۶) “زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند.”(۲۷) “خانم‌ها حق دارند در سیاست دخالت بکنند، تکلیفشان این است.”(۲۸)

“باید همه زن‌ها و همه مردها در مسائل اجتماعی، در مسائل سیاسی وارد باشند و ناظر باشند، هم به مجلس ناظر باشند، هم به کارهای دولت ناظر باشند اظهار نظر بکنند.”(۲۹) “امروز باید خانم‌ها وظایف اجتماعی خودشان را و وظایف دینی خودشان را باید عمل بکنند و عفت عمومی را حفظ بکنند و روی آن عفت عمومی کارهای اجتماعی و سیاسی را انجام بدهند.”(۳۰) “زن‌ها هم باید در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی همدوش مردها باشند. البته با حفظ آن چیزی که اسلام فرموده است.”(۳۱) بدین‌ترتیب نه تنها رویکرد امام خمینی زنان را به هیچ عنوان با سیاست بی‌ارتباط نمی‌داند بلکه در نظر ایشان رفتارهای سیاسی زنان در قیاس با مردان از اعتبار بیشتری نیز برخوردار است. زیرا زنان با فعالیت‌ها و مشارکت سیاسی، اجتماعی خود، موجب تقویت این گونه فعالیت‌های مردان می‌شوند. “شما (بانوان) هستید که علاوه بر آنکه خودتان فعالیت می‌کنید، فعالیت را در مردها مضاعف می‌کنید.”(۳۲) “پیشقدم شدن شما در همه مسائل ... اسباب این می‌شود که مردها هم بیشتر وارد بشوند، مردها هم قویتر بشوند.”(۳۳) بنابراین وجود فرصت و امکانات لازم برای زنان در عرصه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی و رفع هرگونه تبعیض ضروری است.

● زنان و اقتصاد

در دهه‌های اخیر حضور زنان در فعالیت‌های اقتصادی گسترش یافته است. گرچه این اشتغال نامنظم بوده است، اما زنان توانایی و صلاحیت خود را در مشاغل گوناگون و مختلفی حتی مشاغلی چون مهندسی که شغلی مردانه تقلی می‌شد،‌ نشان داده‌اند.

گرچه می‌توان گفت که در اشتغال تنها جنبه مادی قضیه مطرح نیست، بلکه کسب تجربه، گسترش دانش و رشد فرد نیز از دیگر نتایج آن است اما باید در نظر داشت که همواره تعدادی از زنان نه پدر و نه شوهر دارند تا از آنها حمایت شود و یا برخی به دلایل دیگر از جمله ناتوانی پدر یا شوهر ... نیاز به کار و اشتغال دارند که جامعه مسئول تامین شغل و حمایت از آنها می‌باشد. پس زنان باید دارای حق کار و اشتغال بوده و جامعه نیز امکانات و فرصت‌های لازم را باید برای آنها تامین نماید.

نظرات امام خمینی(ره) در خصوص حق اشتغال و گستره مشاغل و فرصت‌ها به شرح زیر است:

در مصاحبه با دکتر جیم کوکلر رفت در تاریخ ۷/۱۰/۵۷ در پاسخ به این پرسش که در جامعه ایران چه تغییراتی را در موقعیت زن، مورد نیاز حس می‌کنید و به نظر شما دولت اسلامی چگونه شرایط زنان را تغییر خواهد داد، مثل اشتغال به کارهای دولتی و کار کردن به عنوان حرفه‌های مختلف مانند پزشکی، مهندسی و ...؟ می‌فرمایند: “تبلیغات سو‌ء شاه و کسانی که با پول شاه خریده شده‌اند، چنان موضوع آزادی زن را برای مردم مشتبه کرده‌اند که خیال می‌کنند اسلام آمده است که فقط زن را خانه‌نشین کند. چرا با درس خواندن زن مخالف باشیم؟ چرا با کار کردن او مخالف باشیم؟ چرا زن نتواند کارهای دولتی انجام دهد؟ ...”(۳۴) “زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار، حق مالکیت ...”(۳۵)

“تمام معاملاتشان به اختیار خودشان هست و آزاد هستند، اختیار شغل را آزاد هستند.”(۳۶) “در وازرتخانه‌‌های اسلامی نباید زن‌ها لخت بیایند، زنها‌ بروند اما با حجاب باشند،‌ مانعی ندارد بروند اما کار بکنند لکن با حجاب شرعی باشند. با حفظ جهات شرعی باشند.”(۳۷) در زمینه گستره مشاغل و فرصت‌های شغلی زنان از نظر امام خمینی (ره)می‌توان به مطلب زیر اشاره نمود: “بانوان ایران در همه جا فعالیت کردند، چه فعالیت‌های فرهنگی و چه فعالیت‌های اقتصادی که قشر کثیری از آنها در کشاورزی دخالت دارند و قشر کثیری از آنها در صنعت دخالت دارند و قشر کثیری در فرهنگ و ادب و علم و هنر.”(۳۸) بنابراین زنان در گستره متنوعی از مشاغل باید از امکانات لازم، امنیت شغلی، ارتقای مقام، استفاده از آموزش و دیگر مزایا بهره‌مند باشند. همچنین زنان از حیث استقلال مالی دارای تساوی حقوق هستند. “تمام معاملاتشان به اختیار خودشان هست و آزاد هستند.”(۳۹) حضور انبوه زنان مسلمان در انقلاب و جریانات سیاسی اجتماعی آن چرخشی اساسی در نگاه و رویکرد به حقوق زنان بخصوص حقوق سیاسی، اجتماعی آنها ایجاد کرد.

● زنان ودفاع

تجاوز به حقوق بشر وبرخوردهای مسلحانه و اشغال نظامی، تعدی به اصول بنیادی انسانی است .با وجوداینکه در اکثریت قریب به اتفاق جنگ‌ها این مردان هستند که درحملات ودرگیری‌های نظامی شرکت می‌کنند. اما زنان نیز قربانیان ویا مهاجران وافراد بی‌مکان وبی‌پناه این جنگ‌ها راتشکیل می‌دهند ویا مورد هتک حرمت واقع می‌شوند. از این‌رو اگر چه لازم است دولت‌ها وقوانین بین‌المللی به توقف برخوردهای مسلحانه علیه زنان همت گمارند درعین حال لازم است زنان به آموزش‌های نظامی ودفاعی مجهز گردند.

دراینجا به بیان برخی نظرات امام خمینی(ره) که نشان دهنده موضع ایشان درباره آموزش نظامی زنان و فعالیت آ‌نها در نیروهای نظامی است می‌پردازیم:(من از آنچه تاکنون به همت مردان وزنان با شرف و رزمنده شده است، امید آن دارم که در بسیج همه جانبه آموزش نظامی وعقیدتی واخلاقی و فرهنگی با تائید خداوند متعال موفق شوند ودوره تعلیمات و تمرین‌های عملی نظامی وپارتیزانی وچریکی را شایسته وبه طوری که سزاوار یک ملت اسلامی به پا خاسته است به پایان رسانند.( )۴۰( )اگر خدای نخواسته زمانی یک هجومی به مملکت اسلامی بشود باید همه مردم زن ومردحرکت کنند. مسئله دفاع این طور نیست که تکلیف منحصر به مرد باشد یا اختصاص به یک دسته‌ای داشته باشد، همه باید بروند و ازمملکت خود دفاع بکنند.()۴۱( )اگر دفاع برهمه واجب شد، مقدمات دفاع هم باید عمل بشود، از آن جمله قضیه اینکه ترتیب نظامی بودن یادگرفتن ،انواع نظامی بودن را برای آنهایی که ممکن است این طور که واجب باشد بر ما که دفاع کنیم وندانیم چه جور دفاع کنیم ، باید بدانیم چه جور دفاع کنیم... امام خمینی: در نظام اسلامی، زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار،حق مالکیت ، حق رای دادن، حق رای گرفتن، در تمام جهاتی که مرد حق دارد، زن هم حق دارد آموزش‌نظامیببیند باید محیط صحیح باشد ،محیط اسلامی باشد، همه جهات عفاف محفوظ باشد،‌همه جهات اسلامی محفوظ باشد.( )۴۲)

س: دختری هستم که علاقه دارم به خاطر خدمت به انقلاب درسپاه پاسداران وارد شوم ولی پدرم موافقت نمی‌کند. خواهشمندم حکم شرعی رابیان فرمایید.

ج: پاسدار شدن خواهران هم با مراعات وظایف شرعیه مانع ندارد. ولی شما مراعات رضایت پدرتان را بکنید. (۴۳) البته همان طور که ملاحظه شد امام خمینی(ره) تاکید شدید دارند که محیط آموزشی وشغلی زنان دراین مراکز همچون مراکز دیگر باید سالم وعاری از فساد بوده وهمه جهات عفاف درآن رعایت شود.

● حقوق زنان درحوزه خصوصی

حقوق زنان در دوحوزه عمومی وخصوصی نه تنها از یکدیگر جدا نیستند بلکه دارای تاثیر وتاثیرمتقابل می‌باشند. اما همان طور که قبل از این نیز بیان شد، به دلیل شرایط زمان انقلاب و سال‌های اولیه پس ازآن و اینکه کانون پرسش‌ها وتوجهات بیشتر حول محور حقوق اجتماعی و زندگی عمومی زنان بوده است، بیشتر نظرات بیان شده امام خمینی(ره) درحوزه عمومی حقوق زنان است و نظرات فقهی حضرت امام در حوزه حقوق خصوصی زنان عمدتا در کتاب‌های فقهی ایشان آمده است.

● سخن آخر

نقطه نظرها ومواضعی که از امام خمینی(ره) درخصوص حقوق زنان بیان شد در واقع پاسخی به ضرورت بررسی کارشناسانه واجتهادی حقوق زنان بخصوص دردوران معاصر است.

نظرات ایشان در واقع نوعی نقادی از دیدگاه دین شناسانه گرفتار سنت‌ها وعقاید خرافی و ناآشنا به مفاهیم انسانی وواقعیت‌ها وناآگاه به زمان است. ادامه این روند وبررسی حقوق زنان از سوی فقها و مجتهدین و محققان دینی ،اجتماعی وحقوقی به منظور رفع موانع دیدگاهی اصلاح ساختار فرهنگی ونیز بازنگری قوانین داخلی وفراهم آوردن شرایط تحقق عملی حقوق زنان اجتناب‌ناپذیر است و درواقع پرداختن به چنین ضرورت‌هایی اقدامی در جهت پیمودن راه ایشان است.

نظرات امام خمینی(ره)، مجتهد شناخته شده جهانی ورهبر انقلاب‌اسلامی در زمینه حقوق سیاسی اجتماعی زنان، باقی‌ماندن زنان درصحنه‌های حیات سیاسی،‌اجتماعی وپاورقی توانمند شدن آنها را تضمین نمود.

ندا نبوی طباطبایی

پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود می باشد