نقش عوامل اجتماعی در افت تحصیلی

نهاد آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد اجتماعی , دارای کارکردهای متنوعی است که مهمترین کارکرد آشکار آن, ایجاد زمینه مناسب جهت پرورش استعداد و توانائیهای افراد می باشد

● مقدمه:

نهاد آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد اجتماعی ، دارای کارکردهای متنوعی است که مهمترین کارکرد آشکار آن، ایجاد زمینه مناسب جهت پرورش استعداد و توانائیهای افراد می باشد. کارکرد آشکار دیگر انتقال مواریث فرهنگی و نظام ارزشی جامعه، به دانش­آموزان و جامعه پذیر کردن آنهاست. همچنین آموزش و پرورش را می توان یکی از نهادهای تعیین کننده­ی بنیانهای فرهنگی و اخلاقی یک جامعه دانست که پیشرفت جوامع به مقدار قابل ملاحظه­ای در گرو آن است.

آموزش و پرورش سوق دهنده هر جامعه از رکود و انحطاط و توسعه دهنده آن در جهت پیشرفت و ترقی است. لذا هر گونه اختلال در فلسفه ، محتوی ، هدف ، روش ، مدیریت ، سازمان و ... آموزش و پرورش تأثیر شگرفی در سایر نهادهای اجتماعی و در کل اجتماع ایجاد می­کند. همچنین آموزش و پرورش هر جامعه در واقع سرمایه­گذاریی است که در دراز مدت باعث تولید نیروی انسانی متخصص و ماهر شده و در واقع نیروی انسانی سایر نهادها را تأمین می­کند. لذا هر عاملی که بتواند مانعی در وصول به اهداف این نظام باشد، نوعی اُفت قلمداد خواهد شد.

یکی از آفتهای بزرگ نظام آموزش و پرورش هر جامعه که هر ساله به میزان بسیار زیادی امکانات ، منابع و استعدادهای بالقوه­ی انسانی و امکانات مادی را تلف می کند و به دنبال خود ، اثرات ناگواری را بر پیکر اجتماع وارد می­سازد «اُفت تحصیلی» می باشد که در واقع بازده کار مدرسه و خانواده و جامعه را در رسیدن به اهداف آموزش و پرورش مختل می­­­سازد. و چنانچه هزینه­ی آن محاسبه گردد ، ارقام سرسام آور خواهد شد. پس یکی از ملاکهای عدم موفقیت هر نظام آموزشی را میزان اُفت تحصیلی می­دانند.

شناخت هر چه بهتر عوامل موجد و یا افزایش دهنده اُفت تحصیلی از ضروریات هر نظام آموزشی است که باعث جلوگیری از به هدر رفتن منابع مادی و معنوی و نجات انسانهایی می­گردد که بسیاری از آنها پس از شکست تحصیلی زمینه مساعدی را برای بزهکاریهای اجتماعی پیدا می کنند جلوگیری از این امر یا کاهش مردودین نظام آموزش، موجب خواهد شد که نظام آموزشی بتواند به موفقیت های تحصیلی بیشتری برسد.

چنانچه کیفیت آموزشی بهبود یابد و یا منابع را در اختیار بهبود برنامه­های تربیت معلم و مواد آموزشی و غیره قرار دهد (که ضعف و کمبود آنها، خود از عوامل اُفت تحصیلی بشمار می آید.) موجب ارتقاء سایر نهادهای اجتماعی و نهایتاً پیشرفت جامعه خواهد گردید.

● بیان مسأله:

یکی از مسائل مهمی که گریبانگیر نظامهای آموزشی ، به خصوص نظام آموزش و پرورش در کشورهای جهان سوم است، مسئله اُفت تحصیلی می باشد که هر سال مبالغ قابل توجهی از بودجه کشور و نیز منابع انسانی را به هدر می­دهد و آثار ناگواری بر حیات افراد و پیکر جامعه وارد می­سازد. با در نظر گرفتن اینکه منابع و امکانات کشورهای مزبور، اندک بوده ، لزوم صرفه جوئی و دقت در مصرف و تخصیص این منابع به بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی بیشتر از پیش احساس می­شود . از طرفی با توجه به رشد فزاینده جمعیت در کشورهای فوق­الذکر و جوانی هرم سنی آنها و نیاز روز افزون آنها به فضای آموزشی، با اشغال فضای آموزشی در کلاسها توسط دانش­آموزان اُفت کرده، مشکل باز هم حادتر می­گردد .

بنابراین توجه روز افزون به معضل افت تحصیلی، بالاخص در کشورهای در حال توسعه نظیر کشور ما که هنوز هم درگیر این مشکل می­باشد، ضروری است کوششها گرچه فراوان صورت گرفته است، ولی هنوز نیاز اساسی به توجه مسئولان به این مسئله عمیقاً احساس می­شود تا از طریق شناسائی عوامل مؤثر در اُفت تحصیلی ، راههای کاهش آن ارائه گردد.

● اهداف تحقیق:

هدفهای این تحقیق را تحت عناوین کلی و جزئی می­توان بیان کرد :

▪ هدف کلی :

شناسایی نقش عوامل اجتماعی و خانوادگی و اقتصادی ( قشربندی اجتماعی ) در پیدایش اُفت تحصیلی .

▪ اهداف جزئی :

الف) شناسایی رابطه میان قشر بندی اجتماعی با اُفت تحصیلی .

ب) شناسایی رابطه میان میزان تحصیلات والدین با اُفت تحصیلی .

ج) شناسایی رابطه میان تک والدینی با افت تحصیلی .

د) شناسایی رابطه بین نوع نگرش دانش آموزان به تحصیل با اُفت تحصیلی .

هـ) شناسایی رابطه میان بعد خانواده با اُفت تحصیلی .

و) شناسایی رابطه میان اختلافات خانوادگی با اُفت تحصیلی .

● سوالهای تحقیق:

۱) آیا میان نظام قشر بندی اجتماعی با اُفت تحصیلی رابطه­ای وجود دارد ؟

۲) آیا میزان تحصیلات والدین با اُفت تحصیلی فرزندشان رابطه­ای هست؟

۳) آیا بین تک والدینی و اُفت تحصیلی فرزندان رابطه­ای است ؟

۴) آیا میان نوع نگرش دانش آموزان به تحصیل و اُفت تحصیلی رابطه­ای وجود دارد ؟

۵) آیا میان بعد خانوار ( تعداد فرزندان خانواده ) با اُفت تحصیلی رابطه وجود دارد ؟

۶) آیا بین اختلافات و کشمکش های خانوادگی با اُفت تحصیلی رابطه­ای وجود دارد ؟

● فرضیه های تحقیق:

۱) میان نظام قشربندی اجتماعی دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(میزان افت تحصیلی در فرزندان اقشار پایین، بیشتر است.)

۲) بین میزان تحصیلات والدین دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(میزان افت تحصیلی در فرزندان دارای والدین با تحصیلات کم، بیشتر است.)

۳) بین تک والدین بودن دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(میزان افت تحصیلی در میان دانش آموزان تک والدینی، بیشتر است.)

۴) میان نوع نگرش به تحصیل دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(در جامعه کنونی میزان افت تحصیلی در دانش آموزانی که نگرش منفی به تحصیلی دارند، بیشتر است.)

۵) بین بعد خانوار دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(میزان افت تحصیلی در فرزندان خانواده های پرجمعیت، بیشتر است.)

۶) بین اختلافات خانوادگی دانش آموزان مردودی و قبولی تفاوت وجود دارد.

(میزان افت تحصیلی در فرزندان خانواده هایی که دارای اختلافات خانوادگی هستند، بیشتر است.)

● جامعه­ی آماری:

در این تحقیق، جامعه­ی آماری شامل کلیه دانش­آموزان افت کرده پسرانه عادی- دولتی اول دبیرستان سال ۸۴-۱۳۸۳ وهمچنین کلیه دانش­آموزان قبول شده پسرانه عادی –دولتی سال دوم دبیرستان رشته­های علوم پایه (ریاضی فیزیک و تجربی ) وعلوم انسانی در سال تحصیلی۸۴-۱۳۸۳ شهرستان نمین استان اردبیل می­باشد.

دبیرستانهای پسرانه( عادی – دولتی ) در شهرستان نمین استان اردبیل، شامل ۹ تا آموزشگاه می­باشد که تعداد دانش­آموزان افت کرده سال اول ، مجموعاً ۱۱۸ نفر وتعداد دانش آموزان قبول شده سال دوم مجموعاً ۲۳۶ نفر می­باشد. در این تحقیق ،کل اعضای جامعه آماری یعنی تعداد ۳۵۴ نفر توسط محقق به وسیله­ی پرسش­نامه مورد سنجش قرار گرفته­ است.

● ابزار­های گرد آوری داده ها:

ابزار­گردآوری داده­ها واطلاعات بوسیله تکنیک پرسش­نامه انجام می­گیرد. زیرا که پرسش­نامه، ساده­ترین راه تهیه­ی ماتریس داده­های[۱] ساختمند[۲] است ورایج­ترین تکنیک مورد استفاده در تحقیق پیمایش می­باشد اما ضرورتاً پیوندی بین تحقیق پیمایش وپرسش­نامه وجود ندارد.(دواس،۱۴:۱۳۸۳)

این پرسش­نامه حاوی ۴۶ سنجه می­باشد که از این تعداد ۴۵ سنجه از نوع بسته – پاسخ ویک گویه نیز از نوع بازـ پاسخ می­باشد.

● روشهای تجزیه و تحلیل اطلاعات

درتجزیه وتحلیل آماری داده­های حاصل از پرسش­نامه ،به موجب آنکه کل جامعه آماری لحاظ شده بود(از طریق سرشماری[۳])،لذا فقط از آمار توصیفی جهت تایید یا رد فرضیه­ها استفاده گردیده است.

آمار توصیفی[۴]:

در آمار توصیفی، متناسب­با سطح سنجش متغییرها از موارد زیر استفاده شده است:

الف) جدول تقاطعی[۵]

ب) نمودار پراکندگی[۶]

ج) و در صورت لزوم از گرایش های مرکزی(نما،میانه،میانگین)

ضمنا"در تجزیه وتحلیل داده­ها از برنامه­ی کامپیوتری spss استفاده گردیده است.

● نتیجه گیری و تفسیر یافته ها:

یافته­های حاصل از بررسی فرضیه­ها، مؤید این مطلب است که از عوامل اجتماعی که در این تحقیق عنوان شده بود بعضی از آنها در افت تحصیلی دانش­آموزان مؤثر بودند و بعضی دیگر تأثیر کم و یا اینکه تأثیری برخلاف انتظار محقق داشتند. که در زیر به آنها اشاره می­کنیم.

▪ فرضیه شمار­ه­ی یک پژوهش نشان داد که نظام قشربندی اجتماعی دانش­آموزان بر افت تحصیلی تأثیر دارد، یعنی هر چه دانش­آموز متعلق به قشر پایین جامعه باشد، میزان افت تحصیلی در او بیشتر می­باشد و بالعکس میزان افت تحصیلی در دانش­آموزی که از قشر بالای جامعه باشد، کمتر است براین اساس فرضیه شماره یک «میزان افت تحصیلی در فرزندان اقشار پایین، بیشتر است» تأیید می­گردد.

▪ فرضیه شماره­ی دو نشان می­دهد که سطح تحصیلات والدین بالاخص مادر در افت تحصیلی فرزندشان مؤثر است بعبارتی دیگر، اگر میزان تحصیلات والدین کمتر باشد، میزان موفقیت فرزندشان در امور تحصیلی کمتر است و هر چه میزان تحصیلات والدین بیشتر باشد، میزان موفقیت فرزندشان در امور تحصیلی بیشتر است. بنابراین فرضیه شماره دو «میزان افت تحصیلی در فرزندان دارای والدین با تحصیلات پایین، بیشتر است» تأیید می­گردد.

▪ فرضیه شماره­ی سه حاکی از این است که تک والدین بودن دانش­آموزان در افت تحصیلی­شان موثر نمی­باشد بعبارت دیگر دانش­آموزانی که پیش هر دو والد خود یعنی (هم پدر و هم مادر) زندگی می­کرده­اند، نسبت به دانش­آموزانی که تنها در نزد فقط یک از والدین خود (یا پدر و یا مادر) زندگی می­کرده­اند. بیشتر مردود و کمتر قبول شده­اند، بر این اساس، فرضیه شماره­ی سه (میزان افت تحصیلی در میان دانش­آموزان تک والدینی، بیشتر است) تأیید نمی­شود.

▪ فرضیه شماره چهار نشان می­دهد که نوع نگرش دانش­آموزان به امر تحصیل در افت تحصیلی آنها موثر است، یعنی هر چه دانش­آموزان نگرش منفی بیشتری به امر تحصیل داشته باشند، بیشتر مردود و کمتر قبول می­شوند و بالعکس داشتن نگرش مثبت به تحصیل در کاهش افت تحصیلی نقش مهمی دارد. لذا فرضیه شماره­ی چهار «در جامعه کنونی، میزان افت تحصیلی در دانش­آموزانی که نگرش منفی به تحصیل دارند، بیشتر است» را تأیید می­کند.

▪ فرضیه شماره پنج نشان می­دهد که در این تحقیق، تعداد زیاد اعضای خانواده در افت تحصیلی موثر نمی­باشد، بعبارت دیگر با توجه به تحقیقات گذشته که در آنها عامل بعد خانوار در افت تحصیلی دانش­آموزان تأثیر مهمی داشت، در این تحقیق این عامل کم­رنگ می­باشد، شاید یکی از دلایل آن وجود روابط صمیمی و دوستانه و حاکم بودن روح همکاری در بین اعضای زیاد خانواده باشد، چرا که، در تحقیقات دیگری که در جوامع روستایی صورت پذیرفته است، این روابط و این روح همکاری به وضوح قابل مشاهده است، و شاید عوامل دیگر باعث این امر شده باشند.

بنابراین برخلاف سایر تحقیقاتی که در زمینه افت تحصیلی صورت گرفته بود، فرضیه شماره پنج «میزان افت تحصیلی در فرزندان خانواده­های پرجمعیت، بیشتر است» تأیید نمی­گردد.

در مورد فرضیه شماره شش نیز می­توان گفت که داده­های حاصل نشان می­دهد که اختلافات و کشمکش­های خانوادگی در افت تحصیلی موثر می­باشند. بعبارت دیگر، عواملی نظیر بیشتر بودن اختلاف پدر یا مادر با دانش­آموز، سازگاری کمتر اعضای خانواده با هم، کمتر بودن مهربانی و محبت والدین با دانش­آموز و عصبانیت بیشتر والدین در خانواده در افزایش میزان مردودی و کاهش میزان قبولی دانش­آموزان موثر می­باشد و بالعکس، بنابراین با توجه به موارد یاد شده، فرضیه شماره­ی شش «میزان افت تحصیلی در فرزندان خانواده­هایی که دارای اختلافات خانوادگی هستند، بیشتر است» تأیید می­گردد.

نتایج بدست آمده از سوال ویژه باز ـ پاسخ نیز حاکی از آن بود که دانش­آموزان، دو دسته از عوامل را در بروز افت تحصیلی موثر می­دانند که عبارتند از:

الف) عوامل فردی

ب) عوامل اجتماعی

عوامل اجتماعی، خود به پنج نوع تقسیم می شوند که عبارتند از:

۱) عوامل اقتصادی خانواده نظیر (فقر و درآمد کم، نبود امکانات تحصیلی، نبود مکان مطالعه و ...)

۲) اختلافات خانوادگی

۳) نگرش منفی به تحصیلی

۴) دوستان ناباب

۵) عوامل آموزشگاهی (مربوط به معلم و مربوط به مدرسه)

در طبقه عوامل فردی نیز دانش­آموزان عدم کوشش و تلاش و بعد مشکلات جسمی و روحی را در افت تحصیلی موثر می­دانند.

● محدودیت­ها:

در این پژوهش هم به مانند سایر پژوهشها، محدودیت­هایی وجود داشته است که به اهم آنها اشاره می­کنیم:

▪ مشکلات و محدودیتهای (خارج از کنترل محقق):

ـ قرار گرفتن اکثر دبیرستانها در روستاها و دوری آنها

ـ عدم پاسخگویی بعضی از دانش­آموزان به تعدادی از سوالات پرسشنامه

ـ عدم همکاری تعداد قلیلی از مسئولان

▪ مشکلات و محدودیت­های (در کنترل محقق):

ـ عدم شرکت دانش­آموزان دبیرستانهای غیرانتفاعی و بزرگسالان

ـ لحاظ نکردن دانش­آموزان دختر

ـ محدود کردن مطالعه و بررسی به یک شهرستان

ـ محدود کردن مطالعه و بررسی به یک دوره تحصیلی

ـ جمع آوری اطلاعات (داده­ها) دانش­آموزان

● پیشنهادات:

▪ پیشنهادهایی برای کمک به حل معضل اقتصادی خانواده­های متعلق به اقشار پایین:

فراهم کردن موجبات اشتغال با در آمد مناسب جهت فراهم کردن امکانات رفاهی برای خانواده­های

بی­بضاعت و تأمین مسکن آنان، اعطای وام­های طویل المدت با نرخ سود بانکی کمتر

توجه به وضع تغذیه و امکانات تحصیلی دانش­آموزان، بخصوص دانش­آموزان کم بضاعت که در روستاهای دور افتاده و مناطق حاشیه ای شهرها و محروم به سر می­برند و همچنین اجرای برنامه تغذیه رایگان در مدارس

بکار بردن سیستم خدماتی نظیر سرویس مدارس به طور رایگان یا با هزینه کم جهت تسهیل رفت و آمد دانش­آموزان در مناطقی که اینان به خاطر فقدان مدرسه در محل زندگی مجبورند جهت تحصیل به روستاهای دیگر یا به شهرها بروند.

با توجه به وضع نامناسب درآمدی ـ اقتصادی خانواده­هایی که در مناطق محروم به سر می­برند، پیشنهاد می­شود که امکانات آموزشی در مناطق و مراکز مختلف با توجه به موقعیت­های جغرافیایی و شرایط اقلیمی به صورت مناسب توزیع شود.

وضعیت بهداشت جسمی و نگرشی دانش­آموزان خانواده­های کم درآمد توسط مدارس یا

اداره آموزش و پرورش با بهره­گیری از پزشکان متخصص و بیمارستانهای مجهز و کارشناسان ماهر تعلیم و تربیت، بررسی و فراهم شود.) همچنین می توان از افراد خیر جامعه (که درآمد آنها از کسب حلال باشد)، جهت رفع مشکل مالی خانواده­ها و تأسیس مدارس و مراکز بهداشت مدد گرفت.

همچنین، مدارس باید سعی کنند تا با شناسایی دانش­آموزانی که متعلق به خانواده­های کم درآمد

می­باشند و از لحاظ درسی ضعیف هستند، با تشکیل کلاسهای تقویتی رایگان به بهبود وضعیت تحصیل آنها کمک نمایند.

تمامی دست اندرکاران مدرسه (و حتی اداره) بایستی به این نکته بسیار مهم توجه کنند که تا فراهم شدن امکانات رفاهی (از طریق اشتغال با درآمد مناسب و ...) باور داشته باشند که از دانش آموزان خانواده های کم بضاعت نیز، فراوان یافت شده اند که به نمرات سطح بالا دست یافته، لذا کم توجهی به دانش آموزان از خانواده های طبقات پایین اجتماعی، خود موجب ناامیدی و ضعف درسی آنها می شود. باید از چنین اعتقادات نادرست و برخوردهای مبتنی بر آن عقاید، جداً خودداری شود.

● پیشنهادهایی برای کمک به ارتقای سطح تحصیلات والدین:

ترغیب بی سوادان و کم سوادان به استفاده از کلاسهای نهضت سوادآموزی همراه با تشویقهای مادی و معنوی (با دعوت از بزرگسالان فاقد سواد، میتوان به افزایش ثمردهی این امر کمک کرد.) نقش تبلیغاتی رسانه­های جمعی به خصوص صدا و سیما را نیز در این خصوص مسلماً، نباید از نظر دور داشت.

گسترش نظام آموزشی عمومی و عالی و تأسیس مدارس و دانشگاهها در مناطق محروم

● پیشنهادهایی در جهت کمک به ایجاد نگرش مثبت به تحصیل:

تلاش در جهت از بین بردن ذهنیت و تصورات منفی در دانش­آموزان و حتی معلمانی که نسبت به امر تحصیل بی­تفاوت و یا دارای باورها و نگرشهای منفی (نظیر درس خواندن به درد نمی­خورد و...) می­باشند، با ارائه براهین روشن و قانع کننده در اثبات مفید بودن تحصیلات درست.

توجه بیش از پیش و روزافزون مسئولان کشور در رده های گوناگون و رسانه­های جمعی به نخبگان و دانشمندان رشته­های مختلف علمی و بهره گیری از آموزه های دینی و احادیث، نیز جلوگیری از تخریب شخصیت نخبگان توسط افرادی که اندیشه­های ضدعلمی دارند.

● پیشنهادهایی برای کمک به حل اختلافات خانوادگی دانش­آموزان:

▪ دادن آموزشهای لازم به والدین و جلب توجه آنان نسبت به شرایط حساس جسمی و روحی

▪ دانش­آموزان در دوره تحصیلی متوسطه

تأسیس مراکز مشاوره خانواده در مناطق محروم و استفاده از روانشناسان و جامعه­شناسان در این مراکز جهت ارائه خدمات مشاوره­ای به خانواده­هایی که دچار کشمکش­ و ناسازگاری می­باشند.

رسانه­های جمعی بالاخص صدا و سیما باید با ترتیب دادن برنامه­های مخصوص خانواده با استفاده از کارشناسان مسلط و همچنین با تهیه سریالهایی، حسن تفاهم را در بین اعضای خانواده­های جامعه فراهم سازد. نیز با گلچین کردن سخنانی از اولیاء دین و صاحبان اندیشه و دانش، اهمیت و نقش خانواده را در شکل گیری شخصیت فرزندان خاطر نشان ساخته و لزوم حفظ آرامش و مهربانی در خانواده را مورد تأکید قرار دهند.

نویسنده / منبع : جعفر کریمی – کارشناسی ارشد – جامعه شناسی – معلم – اداره آموزش و پ

[۱] - detas matrix

[۲] - structured

[۳] - census

[۴] - Descrivtive statistics

[۵] - crosstabulations

[۶] - scattgram