مدیریت بحران های بین المللی مورد قره باغ

در منطقه قفقاز یكی از طولانی ترین بحران ها همچنان به حیات خود ادامه می دهد. بحران قره باغ به عنوان یک مشکل قومیتی سال ها است که بر زندگی مردمان این منطقه سایه افکنده است. نویسنده این مقاله بر آن است بر اساس آموزه های دو مدل تصمیم گیری و مدل سیستمیک به بررسی این بحران بپردازد. اما با توجه به این که ریشه این بحران را باید در دوران حکومت روسیه تزاری و حکومت کمونیستی شوروی جستجو کرد، بررسی مختصر چگونگی شکل گیری و مراحل تکامل این بحران ضرورت دارد. پس از بررسی تطورات زمانی حوادث، متغیر های مهم دو مدل تصمیم گیری و مدل سیستمیک را در بحران قره باغ مورد بررسی قرار خواهیم داد.

● شکل گیری و مراحل تکامل بحران قره باغ:

پس از انعقاد عهدنامه گلستان، روسیه تزاری منطقه قفقاز را تصرف کرد. پس از ۱۸۲۸ و عهدنامه ترکمانچای، با ترکیب بخش های «الیزابت پل» و «شوشا» به یکدیگر، «زنگه زور» به وجود آمد. با الحاق زنگه زور و بخش «جوانشیر» به جمهوری ارمنستان، در ناحیه باقی مانده ایالت، استانی تحت عنوان «ناگورنو قره باغ» شکل گرفت. در اواخر سال ۱۹۱۷ با از بین رفتن انسجام ارتش روسیه، عثمانی ها در فوریه سال ۱۹۱۸ به قسمت های ارمنی نشین روسیه یورش بردند. در دوران کوتاه استقلال جمهوری های ارمنستان، گرجستان و آذربایجان، آذربایجان مدعی مالکیت بر قره باغ بود و ارمنی های ساکن قره باغ در برابر این ادعا، مجمع ملی و حکومت مردمی قره باغ را ایجاد کردند. اما این واکنش با حمله عثمانی ها خنثی شد. ارمنی های ساکن قره باغ به دنبال محاصره منطقه به دست ترک های عثمانی، توافق نامه ای موقت را تا زمان کنفرانس صلح با آذربایجان به امضا رساندند. در ۲۲ اوت ۱۹۱۹، توافق نامه دیگری بین جمهوری های ارمنستان و آذربایجان در خصوص خودمختاری قره باغ به امضا رسید. این دو توافق نامه بعدها مبنای بسیاری از استدلالات قرار گرفت.(۲)

در اوایل دهه ۱۹۲۰، ارمنی های ساکن قره باغ به کمک ارمنستان با قیام علیه حکمرانان آذربایجانی منطقه، جنگی تمام عیار را بین دو جمهوری آغاز کردند که سرانجام منجر به ورود ارتش سرخ به ارمنستان و آذربایجان شد. آذربایجانی ها در نوامبر ۱۹۲۰ سعی کردند طی بیانیه ای ختم منازعه را اعلام کنند. آن ها در این بیانیه، قسمت هایی از قره باغ، از جمله زنگه زور و نخجوان را جزو ارمنستان معرفی کرده بودند. این بیانیه به رغم حمایت ضمنی دولت مرکزی، به دلایل مختلف از جانب دولتمردان آذربایجان و ارمنستان نادیده گرفته شد و هیچ گاه به اجرا درنیامد. در تابستان ۱۹۲۱ قره باغ و نخجوان رسما به عنوان جزئی از جمهوری آذربایجان قلمداد شد. سپس در سال ۱۹۲۳ قره باغ را ولایت خودمختار اعلام کردند.(۳)

در دوران زمامداری استالین همواره بر تساوی ملت ها، تاکید می شد. در تئوری، این اصل می بایست همکاری و وحدت میان اقوام مختلف را سبب می شد. این تئوری در عمل با مشکلات فراوان مواجه شد و استالین را بر آن داشت تا قانون اساسی ۱۹۲۴ را مورد ارزیابی مجدد قرار دهد. این تجدید نظر در سال ۱۹۳۶ انجام شد. قانون اساسی جدید دارای جنبه فدرالیسم بسیار قدرتمندتری بود. در این قانون، ملت همپای دولت با حق حاکمیت ملی تعریف شد و ملت های کوچک تر که فاقد شروط لازم برای اعمال حق حاکمیت ملی بودند، ولی در عین حال ساختار حکومتی خود را داشتند، جمهوری های خودمختار نام گرفتند.(۴)

در چهارچوب طرح استالین برای حل قطعی و یك باره مشكل قومیت ها، در جنوب قفقاز نیز قره باغ ۴۸۰۰ كیلومتر مربعی با ۱۴۰ هزار جمعیت به صورت یك جمهوری خود مختار در داخل جمهوری شوروی آذربایجان دیده شد و به تدریج جمعیت مسلمان این منطقه با ارامنه جایگزین شدند. با این وجود همچنان تعداد ارمنی هایی كه در نقاط دیگر جمهوری آذربایجان، مانند باكو و سومگائیت زندگی می کردند از قره باغ بیشتر بود.(۵)

در سال ۱۹۵۷ افزایش میزان صلاحیت جمهوری ها در خصوص مراجع قضایی و قانون گذاری و افزایش اختیارات شورای وزیران جمهوری های عضو اتحادیه جماهیر شوروی باعث تشدید احساسات ملی در پاره ای از مناطق به ویژه قره باغ شد. چند سال بعد در شکوائیه ای که اهالی ارمنی ساکن قره باغ در ۱۹ مه ۱۹۶۴ تسلیم خروشچف کردند، بر تداوم اعمال سیاست تبعیض و تجاوز آذربایجانی ها علیه ارمنی ها اعتراض شده بود. در این شکوائیه از خروشچف خواسته شده بود تصمیمی جهت الحاق منطقه قره باغ به جمهوری ارمنستان بگیرد و یا آن را به گونه ای از حاکمیت آذربایجان دور سازد.(۶)

در سال ۱۹۸۵ با روی کار آمدن گورباچف، ارامنه ساکن قره باغ تصور می کردند بعضی تغییرات اساسی صورت خواهد گرفت. در پاییز ۱۹۸۷ با توجه به اقدامات ضد ارمنی و با عنایت به تمایل رهبری برای بازنگری در مسأله قره باغ، ارمنی ها طوماری با امضای ۹۰ هزار نفر را به دیوان عالی اتحاد جماهیر شوروی تهیه کردند. در ارمنستان نیز توده های ارمنی از درخواست اهالی قره باغ حمایت کردند. حکام منطقه قره باغ نیز با کسب آرای لازم (۱۱۰ رأی مثبت در مقابل ۱۷ رأی منفی و ۱۳ رأی ممتنع) نه تنها به متن این طومار حالت رسمی بخشیدند، بلکه به پیوستن این منطقه به ارمنستان نیز رأی مثبت دادند. به رغم تصور ارمنی ها، تنها حرکتی که از جانب مقامات مرکزی مشاهده شد، جانشین ساختن یک فرد ارمنی به جای یک غیر ارمنی به رهبری حزب کمونیست قره باغ بود. در ادامه، ارمنی های ساکن قره باغ که پاسخ مناسبی از جانب مقامات مرکزی دریافت نکردند، تظاهراتی را ترتیب دادند. در ایروان نیز به حمایت از آنان تظاهرات مشابهی صورت گرفت. این تظاهرات ها به درخواست گورباچف که قولی مبنی بر بازنگری اوضاع قره باغ داده بود، و نیز درخواست رهبران این تظاهرات، به مدت یک ماه به تعلیق درآمد. البته این وضع پایدار نماند.(۷)

حوادث سال ۱۹۸۸ به وخامت بیشتر اوضاع انجامید. در سال ۱۹۸۸ حزب کمونیست تغییر در مرزهای ۱۹۲۳ را که به شدت از طرف ارمنی ها درخواست می شد را منوط به توافق آذربایجانی ها دانست. همزمان با این حرکت، در ایروان و قره باغ انجام تظاهرات بدون مجوز، غیر قانونی اعلام و کمیته قره باغ غیر قانونی شناخته شد. در ۱۲ ژوئن این سال، پارلمان قره باغ به اجماع رأی به جدایی کامل قره باغ از آذربایجان و پیوستن آن به ارمنستان داد. این حرکت با رد صریح قوه مقننه آذربایجان روبرو شد. متعاقب این حوادث، پارلمان ارمنستان در رأی گیری ۱۵ ژوئن قره باغ را جزئی از جمهوری ارمنستان قلمداد کرد. به دنبال حوادثی که در پی تحصن در فرودگاه ایروان در ۵ ژولای پیش آمد، دولت مرکزی در اجلاس فوق العاده ای با استناد به ماده ۷۸ قانون اساسی، ضمن رد مصوبه پارلمان ارمنستان مبنی بر الحاق یا آن طور که ارمنی ها معتقدند: تجدید وحدت- قره باغ و ارمنستان، آن را مغایر با مفاد قانون اساسی دانست. اما در عین حال، وعده های جدیدی مبنی بر بهبود شرایط زندگی در قره باغ را داد و متعهد شد جهت بازگرداندن وضع به حالت عادی هیأتی را مأمور تحقیق و بررسی ادعای ارمنی ها کند. این هیأت کار خود را در اوایل آگوست ۱۹۸۸ آغاز کرد، اما نتایج مورد قبول ارمنی ها نبود و بار دیگر اعتراض های پراکنده در ماه سپتامبر از سر گرفته شد. در ۱۱ اکتبر رهبران کمونیس جمهوری های ارمنستان و آذربایجان در پایتخت قره باغ برای یافتن راهی جهت مصالحه با یکدیگر ملاقات کردند.اما این دیدار نیز به نتیجه نهایی نینجامید.(۸)

در سال ۱۹۹۰، شورای ولایت خودمختار قره باغ، مصوبه ای راجع به جدا شدن قره باغ از آذربایجان و پیوستن آن به ارمنستان صادر کرد. در واکنش به این اقدام، پارلمان آذربایجان خودمختاری قره باغ را لغو کرد و اداره آن را به دولت مرکزی جمهوری آذربایجان واگذار کرد.(۹)

نوشته حمید زنگنه

فهرست منابع:

۱- دانشجوی دکترای روابط بین الملل دانشگاه تهران

۲- محمد جواد کمالیان، «قضیه ناگورنو قره باغ»، رساله ارتقای مقام، وزارت امور خارجه، سال ۱۳۸۱، ص ۱۴.

۳- مهرداد محسنین و حسین صادق عابدین، «بحران های منطقه ای و تلاش های سازنده جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال سوم، دوره دوم، شماره ۶، پاییز ۱۳۷۳، ص ۶.

۴- پیشین، محمد جواد کمالیان، ص ۱۵.

۵- توحید نجف زاده، «متغیر های موثر در روند شکل گیری و تطویل بحران قره باغ»، پایان نامه کارشناسی دانشکده روابط بین الملل، سال ۱۳۷۵، صص ۳۳-۲۹.

۶- پیشین، محمد جواد کمالیان، ص ۱۹.

۷- پیشین، توحید نجف زاده، صص ۴۳-۴۰.

۸- بهرام امیر احمدیان، «قره باغ از دیرباز تاکنون: بررسی رویدادها»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال دوم، شماره ۴، بهار ۱۳۷۳، صص ۳۰۷-۳۰۶.

۹- پیشین، محمد جواد کمالیان، ص ۲۲.

۱۰- همان، صص ۲۳-۲۲.

۱۱- پیشین، توحید نجف زاده، صص ۴۸-۴۴.

۱۲- پیشین، مهرداد محسنین و حسین صادق عابدین، ص ۶.

۱۳- سید علی اصغر کاظمی، مدیریت بحران های بین المللی، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی: تهران، ۱۳۶۶، چاپ اول، صص ۱۹-۱۸.

۱۴- روزنامه اطلاعات، مورخ ۱۸/۷/۱۳۷۷.

۱۵- سید محمد کاظم سجادپور، «هویت ارمنی و مسأله سرزمین: نگاهی به برخی از ابعاد مطالعات ارمنی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال سوم، دوره دوم، شماره ۶، پاییز ۱۳۷۳، صص ۱۰۰-۹۹.

۱۶- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۱۷- دیمیتری فورمن، «تحول منازعه قره باغ»، ترجمه کاملیا اکبری، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال دوم، شماره ۴، بهار ۱۳۷۳، صص ۳۲۰-۳۱۹.

۱۸- بهرام امیر احمدیان، «روند تحولات در بحران قره باغ»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۷۸، صص ۳۸-۳۷

۱۹- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۲۰- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۲۱- پیشین، بهرام امیر احمدیان، «روند تحولات در بحران قره باغ»، ص ۳۸.

۲۲- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۲۳- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۲۴- پیشین، بهرام امیر احمدیان، «قره باغ از دیرباز تاکنون: بررس رویدادها»، صص ۳۰۷-۳۰۶.

۲۵- پیشین، مهرداد محسنین و حسین صادق عابدین، ص ۵.

۲۶- http://www.caspianstudies.com/article/azerbaijan-maleki.htm

۲۷- http://www.bashgah.net/Articles/bodya.asp?id=۱۵۵۷

۲۸- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۲۹- روزنامه اطلاعات، مورخ ۴/۸/۱۳۷۸.

۳۰- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۳۱- ادموند هرتزیگ، «سیاست خارجی ارمنستان و جمهوری آذربایجان»، ترجمه پرستو نعمت اللهی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال پنجم، دوره دوم، شماره ۱۳، بهار ۱۳۷۵، صص ۲۰۶-۲۰۵.

۳۲- پیشین، بهرام امیر احمدیان، «روند تحولات در بحران قره باغ»، ص ۴۲.

۳۳- همان، ص ۴۴.

۳۴- پیشین، سید علی اصغر کاظمی، صص ۱۵۴-۱۵۳.

۳۵- پیشین، بهرام امیر احمدیان، «روند تحولات در بحران قره باغ»، صص ۴۹-۴۸.

۳۶- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۳۷- عارف واحد ناوان، «ناقوس جنگ در کشمیر قفقاز»، روزنامه همشهری، ۲۴/۵/۱۳۸۱.

۳۸- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm

۳۹- پیشین، بهرام امیر احمدیان، «روند تحولات در بحران قره باغ»، صص ۲۹-۲۸.

۴۰- ص ۳۹.

۴۱- همان، ص ۲۹.

۴۲- همان، صص ۴۲-۴۱.

۴۳- http://www.caspianstudies.com/article/karabakh.htm