اسلام و نهاد کتابخانه

مسلمانان در آغاز, تعالیم دینی خویش را از طریق به یاد سپاری به نسل های بعد و دیگران انتقال می دادند هر چند مواردی موجود است که مسلمانان از پوست حیوانات و دیگر ابزار نوشتاری نیز استفاده می کرده اند

مسلمانان در آغاز، تعالیم دینی خویش را از طریق به یاد سپاری به نسل‌های بعد و دیگران انتقال می‌دادند. هر چند مواردی موجود است که مسلمانان از پوست حیوانات و دیگر ابزار نوشتاری نیز استفاده می‌کرده‌اند.

با پیدایش و ورود پاپیروس، مخصوصن، رونق صنعت کاغذ سازی در میان مسلمانان، در عرصه تعلیم و تعلم و کتابت دگرگونی عمده‌ای پدیدار شد و به آن سرعت بخشید. نباید فراموش کرد که ورود علوم و دانش یونانی و کشاکش فکری فرق و مذاهب اسلامی از دیگر عواملی بودند که بر رونق بازار کتاب و حرفه‌های وابسته به آن افزودند.

● کتابخانه‌های تمدن اسلامی

تاریخچه ایجاد کتابخانه و جمع آوری کتاب به عهد باستان باز می‌گردد. بی‌شک کتابخانه و کتابداری ردپایی بر گذرگاه‌های پیچاپیچ تمدن، از عهد باستان تا عصر حاضر، بر جا گذاشته است. ایجاد کتابخانه در روزگار باستان به سومریان، بابلیان، آشوریان و مصریان نسبت داده می‌شود.

سومریان، در حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کتابخانه‌های شخصی، مذهبی و دولتی بر پا کرده بودند و مشهور است که کتابخانه تلو مجموعه‌ای متجاوز از ۳۰۰۰۰ لوح گلین داشته است. بابلیان که تمدن سومریان را به ارث برده بودند، سبک نگارش و سرشت مواد نوشتنی را حفظ کردند و مهم‌ترین کتابخانه در آن زمان کتابخانه بورسیپا بود. اما کتابداری به منزله یک پیشه به دوران آشوریان باز می‌گردد. آشور بانیپال، پادشاه آشوری که از ۶۶۸ تا ۶۲۶ قبل از میلاد می‌زیسته، نخستین مفسر کار کتابدار در نظر گرفته می‌شود. تمدن باستانی مصریان همزمان با تمدن‌های سومریان، بابلیان و آشوریان شکوفا شد. اما، مصریان از نظر شکل کتاب و مواد نوشتنی با آنها تفاوت بسیار داشتند. ماده نوشتنی آنها برگ پاپیروس بود، از قلم مو مانندی به منزله ابزار نگارش استفاده می‌کردند. مصر باستان کتابخانه‌های بی‌شماری، از قبیل کتابخانه‌های شخصی، معبدی و بایگانی‌های دولتی داشت.

اما کتاب در اسلام، خود داستانی دیگر دارد: آغاز پیام وحی با فرمان خواندن، سوگند خوردن به قلم که نمادی است برای نوشتن، فراخوان مکرر به تعلیم و تعلم، پافشاری به کتابت، رویکرد گسترده پیروان آیین اسلام به فراگیری خواندن و نوشتن، همه و همه نمودهایی از این گذشته است. به اینها باید مصحف نویسی را نیز افزود که خود فصلی پردامنه و درخور پژوهشی مستقل است. زیرا اهتمام ویژه مسلمانان به قرآن آنان را وا داشته است تا ظریف‌ترین و دقیق‌ترین ارائه‌ها را در نگارش و تزئین این کتاب آسمانی به کار گیرند.

مسلمانان از اواخر قرن دوم هجری به جمع آوری کتب علاقه زیادی نشان داده‌اند، اما دقیقا معلوم نیست که آغاز تشکیل کتابخانه به کدام سال و کدام شخص باز می‌گردد. آنچه که مشخص است اینکه کتابخانه‌های عمومی پدیده‌ای متعلق به قرن چهارم هجری می‌باشد. خزانه الحکمه‌ها که پیش از دارالعلم‌ها به وجود آمده بودند، به معنی واقعی کلمه، عمومی به شمار نمی‌رفتند.

مدارکی وجود دارند که حکایت از ایجاد کتابخانه‌های مساجد در قرن چهارم هجری دارند. در همان حال ممکن است که آغاز کتابخانه‌های شخصی به شکل محدود آن مربوط به قرن سوم هجری باشد.

کتابخانه‌های جهان اسلام به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

الف) کتابخانه‌های شخصی

ب) کتابخانه‌های مساجد

ج) کتابخانه‌های عمومی

د) کتابخانه‌های نیمه عمومی

این طبقه‌بندی تکیه بر بنیان گذاران و استفاده کنندگان از کتابخانه دارد. در کتابخانه‌های شخصی عمومی و نیمه عمومی بنیان گذاران افراد خاصی بودن و تنها میزان استفاده کنندگان آن‌ها را از جدا می‌کنند. درحالی‌که در کتابخانه‌های مساجد بنیان‌گذاران خاصی را نداریم.

الف) کتابخانه های شخصی

به آن دسته از کتابخانه‌ها گفته می‌شود که علما و دانشمندان برای استفاده‌های شخصی تاسیس می‌کردند. می توان گفت که در میان علمای شیعه – مثل علمای سایر مذاهب – بر پا داشتن کتابخانه‌های شخصی امری مرسوم بوده است اما دقیقاً نمی‌توان مشخص کرد که اولین کتابخانه شخصی را چه کسی پدید آورد و یا تعداد آنها چقدر بوده است. در میان علمای شیعه که دارای کتابخانه‌های شخصی برجسته‌ای بودند می‌توان از: محمد بن مسعود عیاشی سید رضی سید مرتضی شرف الدین محمد و شیخ طوسی نام برد.

ب) کتابخانه‌های مساجد

مساجد قدیمی‌ترین مراکز آموزشی در اسلام هستند. با توجه به جایگاه خاص مسجد در میان مسلمانان مردم علما و دانشمندان به مساجد کتاب وقف می کردند و به این ترتیب بود که کتابخانه‌های مساجد به وجود آمدند و گویا در هرمسجد جامع بزرگ یک کتابخانه هم وجود داشت.

ج) کتابخانه های عمومی

این دسته از کتابخانه‌ها به کتابخانه‌هایی گفته می‌شود که برای استفاده همگانی، بدون توجه به پایگاه اجتماعی، علمی و مذهبی استفاده کنندگان ساخته شده بودند. "در آغاز قرن چهارم هجری نیاز به وجود یک کتابخانه عمومی به شدت احساس می‌شد. نهضت علمی در این دوره وسعتی قابل ملاحظه داشت. خزانه الحکمه‌ها به معنای واقعی کلمه عمومی نبودند که بایستی به کتابخانه‌های عمومی تبدیل می‌شدند، به این ترتیب دارالعلم‌ها به وجود آمدند و به معنای واقعی کلمه عمومی بودند. به این ترتیب که جا و مکان و مستمری کافی و نیز قلم و دوات و کاغذ در اختیار مراجعان و محققان قرار می‌دادند.

کتابخانه‌های عمومی بخشی از دارالعلم‌ها و در واقع مهم‌ترین بخش آنها را تشکیل می‌دادند.

پایه‌گذاران آنها گاهی چهره‌های برجسته حوزه‌های علمی بودند.

● کتابخانه حلب

تاریخ بنیاد این کتابخانه مشخص نیست. اما دو چهره شناخته شده با آن پیوند خورده‌اند:

سیف الدوله حمدانی (۳۵۶ هـ.ق) در قرن چهارم و ثابت بن اسلم (۴۶۰.ق) در قرن پنجم. این کتابخانه دارای بیش از ده هزار جلد کتاب بود که سیف الدوله و شاید اشخاص دیگر- وقف آن کرده بود. این کتابخانه با تسلط فاطمیان اسماعیلی بر حلب طعمه حریق شد.

▪ کتابخانه شاپور

شاپور بن اردشیر در سال ۳۸۱ هجری موسسه‌ای را در محله بین‌السورین کرخ بغداد بنا کرد و به روایت بیشتر منابع، اسم دارالعلم بر آن نهاد. برخی منابع اسم دارالکتب را برای این کتابخانه به کار برده اند. شاپور که در زمان بهاءالدوله بویهی چندین نوبت به وزارت رسید، پیش از آن به علت شغل کتابت، دارای فرهنگ غنی و روابط دوستانه با دانشمندان بود. وی در اصل ایرانی و شیعه مذهب بود و به همین جهت کرخ را به عنوان جایگاه کتابخانه برگزید. این کتابخانه در حدود ده هزار جلد کتاب در موضوعات مختلف مانند: علوم دینی، ادبیات، فلسفه ، نجوم، هندسه، پزشکی و دیگر شاخه های علم داشت.

هر چند این کتابخانه موسسه‌ای شیعی بود و توسط شیعیان اداره می‌شد، اما فرق مختلف تسنن نیز در این کتابخانه جای خود را داشتند. بنابر این کتابخانه شاپور فقط به شیعیان بغداد اختصاص نداشت، بلکه در دسترس کلیه ساکنان این شهر بود.

▪ کتابخانه سید رضی

با آنکه سید رضی ( ۴۰۶.ق) از چهره های شناخته شده و مشهور قرن های چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است، از دارالعلم او اطلاعات اندکی در اختیار داریم. سید رضی در بغداد دارالعلمی ساخت که خود نیز در آن کتابخانه درس می گفت و دانشجویان برای شنیدن درس و استفاده از کتاب‌ها بدان مرکز می رفتند. سید رضی از اموال شخصی خود هزینه های کامل دانش اندوزان را پرداخت می‌کرد.

▪ کتابخانه سید مرتضی

سید مرتضی (۴۳۶ هـ.ق) همانند برادرش، سید رضی، از شخصیت های علمی و سیاسی شیعی در قرن پنجم است. طبق برخی از منابع وی مدتی ناظر کتابخانه شاپور بود. او دارالعلمی در بغداد بنا کرد که در حدود هشتاد هزار جلد کتاب داشت. این کتابخانه پس از کتابخانه عمومی بنی عمار در طرابلس، بزرگترین کتابخانه بود. وی نیز به شاگردانش ماهانه مرتبی و مقرری پرداخت می کرد. از شاگردان او می توان از شیخ طوسی نام برد.

د) کتابخانه های نیمه عمومی

کتابخانه‌های نیمه عمومی به کتابخانه‌هایی اطلاق می شود که بنیان گذاران، آنها را برای استفاده شخصی خویش بر پا می‌کردند و در همان حال تمام اقشار مردم نمی توانستند از آنها بهره گیرند و فقط طبقات بالای مردم توانایی ورود به کتابخانه ها را داشتند. این کتابخانه‌ها به امرا، پادشاهان و حکامی وابسته بودند که بیشتر کتابخانه‌ها را برای مصالح سیاسی و ستایش انگیزی فرهنگی خویش دایر می‌کردند. این د‌سته از کتابخانه‌ها نیز به محققان کمک‌های مالی می‌کردند و زمینه پژوهش‌های آزاد آنها را تامین می‌نمودند. از این گونه کتابخانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

▪ کتابخانه فارس

این کتابخانه توسط عظ‌الدوله در فارس تاسیس شد. این کتابخانه از کتابخانه‌های معتبر زمان خویش به حساب می‌آمد و در مورد آن، مقدسی از جغرافیدانان و سیاحان بنام قرن چهارم، در توصیف این کتابخانه چنین می‌نویسد: این کتابخانه زیر نظر یک کتابدار، از نیکو کاران شهر اداره می‌شود. هیچ کتابی وجود ندارد که در دانشگاه‌های گوناگون تصنیف شده باشد و در آن وجود نداشته باشد. این کتابخانه دارای فهرست‌هایی است که موجودی آن در آن‌ها نوشته شده است.

▪ کتابخانه رامهرمز

این کتابخانه در شهر رامهر مز، در کنار خلیج فارس، توسط ابن سوار کانب ساخته شد. که در آن موقوفاتی نیز وجود داشت.

▪ کتابخانه بصره

کتابخانه بصره نیز توسط ابن سوار کاتب در شهر بصره ساخته شد. که نسبت به کتابخانه رامهرمز بزرگ‌تر و گسترده‌تر بود. به کسانی که در این کتابخانه به طور مستمر مطالعه و تحقیق می‌کردند ماهیانه پرداخت می‌شد و در آنجا همیشه یک استاد کلام معتزلی تدریس می‌کرد

▪ کتابخانه ابن شاه مردان

این کتابخانه نیز در شهر بصره واقع بود و به آن کتابخانه بصره نیز می‌گفتند که توسط وزیر ابوکالیجار دیلمی، ابو منصور بن شاه مردان ساخته شده بود. در این کتابخانه نوزده هزار جلد کتاب وجود داشت.

▪ کتابخانه صاحب بن عباد

این کتابخانه در شهر ری که یکی از کانون‌های تشیع بود ساخته شده بود. این کتابخانه به ادعای آرتور بوپ به اندازه مجموع کتابخانه های اروپا در قرن دهم میلادی کتاب داشت. تعداد کتاب‌ها به روایت خود صاحب به دویست و شش هزار جلد می رسیده است.

گلناز مقدم‌فر