بسته بندی, ویترین مواد غذایی است

اهمیت, تاریخچه و انواع بسته بندی در صنایع غذایی

در بسیاری از دانشگاه‌های دنیا، رشته‌ای با عنوان بسته‌بندی مواد غذایی وجود دارد که در آن دانشجوها با طراحی بسته‌بندی مناسب و سالم آشنا می‌شوند. در کشور ما هم نمایشگاه‌های سالیانه‌ای برای صنعت بسته‌بندی برگزار می‌شود و این مساله نشان‌دهنده اهمیت بسته‌بندی و نقش آن در ارتقای کیفیت بصری و حتی سلامت محصول است...

با این مقدمه، در ادامه این مطلب به بسته‌بندی موادغذایی و چگونگی انتخاب آنها اشاره خواهم کرد.

از شیر شیشه‌ای تا پاکتی

شیر در سال‌های گذشته به‌صورت شیشه‌ای در کشور ما عرضه می‌شد و هنوز هم در برخی کشورها،‌ با همین بسته‌بندی‌های شیشه‌ای به فروش می‌رسد. عرضه شیر شیشه‌ای، فرهنگ خاص مصرف‌کننده را می‌طلبد. متاسفانه، این فرهنگ بین مردم ما چندان وجود نداشت. زمانی که شیرها با شیشه به مردم عرضه می‌شدند،‌ این شیشه‌ها گاهی برای پرورش گل و گیاه و حتی گاهی برای انتقال نمونه ادرار به آزمایشگاه مورد استفاده قرار می‌گرفتند و پس از مدتی طولانی به مغازه‌دار و سپس به کارخانه، ارجاع داده می‌شدند. کارخانه‌ها هم مجبور به صرف هزینه زیاد برای شستن، تمیز و ضدعفونی‌کردن این شیشه‌ها بودند و درنهایت هم نمی‌شد از پاکیزگی کامل آنها اطمینان پیدا کرد. به‌همین دلیل صنعت تولید شیر به سمت بسته‌بندی‌های پلاستیکی و کاغذی رفت. از طرف دیگر،‌ بسته‌بندی شیرهای استریل هم باید به‌گونه‌ای باشد که از محلول آب‌اکسیژنه عبور کند تا سطح داخلی‌شان استریل شود. از این رو، پاکت‌های ۶لایه موسوم به «تتراپک» برای شیرهای استرلیزه در نظر گرفته شدند. نکته دیگر اینجاست که با خروج بطری‌های شیشه‌ای شیر یا نوشابه از کارخانه‌ها،‌ بخشی از سرمایه تولیدکننده هم خارج می‌شود. این در حالی است که هزینه بسته‌بندی شیر و سایر نوشیدنی‌ها در بسته‌بندی‌های مختلف پلاستیکی و کاغذی در هزینه نهایی محصول محاسبه می‌شود و کارخانه‌دار، ‌دیگر منتظر برگشت سرمایه‌ خود نخواهد بود. درنهایت می‌توان گفت به دلیل «فود‌گرید» بودن پلاستیک‌هایی که برای بسته‌بندی شیرها استفاده می‌شوند، مشکلی از نظر بهداشت و سلامت برای شیرها به‌وجود نمی‌آورند.

از روغن حلبی تا‌ بطری مات

روغن‌ها هم در زمان گذشته در قوطی‌های بزرگ ۵ یا ۱۷ کیلویی حلبی عرضه می‌شدند اما این حلبی‌ها به مرور زمان جای خود را به بطری‌های شفاف و سپس بطری‌های مات پلاستیکی دادند. شاید بتوان یکی از دلایل تغییر بسته‌بندی روغن‌ها از حلبی به پلاستیکی را تغییر ماهیت روغن از جامد به مایع به مرور زمان و با تغییر فرهنگ مصرف دانست. دلیل شفاف بودن بطری‌های پلاستیکی اولیه روغن هم بیشتر مشکوک بودن مصرف‌کننده ایرانی بود. به‌طور کلی،‌ مصرف‌کننده‌های ایرانی در دنیا در طبقه مصرف‌کنندگان مشکوک و مظنون محسوب می‌شوند که دوست دارند داخل هر چیزی که می‌خرند، ببینند اما بطری‌های شفاف می‌توانستند نور آفتاب را از خود عبور دهند و باعث تسریع روند اکسیداسیون یا فساد روغن شوند. از این رو، استفاده از بطری‌های پلاستیکی مات برای بسته‌بندی روغن‌های مایع ‌رایج شد. در هر صورت، بسته‌بندی‌های فلزی به دلیل پوشش داخلی‌شان که به منظور کاهش تماس روغن با فلز و پیشگیری از اکسیداسیون محصول، استفاده می‌شوند، ‌مشکلی ندارند و فقط هزینه بیشتری به دوش تولیدکننده و مصرف‌کننده می‌اندازند. بطری‌های پلاستیکی هم از جنس پت هستند و سلامت و ایمنی روغن‌ها را به خطر نمی‌اندازند اما انواع مات بسته‌بندی‌ها به انواع شفاف آنها برتری دارند.

از کاکائوی آلومینیومی ا کاغذی

بهترین بسته‌بندی برای کاکائو آن است که حداکثر نفوذناپذیری را برای آن ایجاد کند. به‌همین دلیل بسته‌بندی‌های آلومینیومی به انواع کاغذی و پلاستیکی ارجحیت دارند. کاکائو جزو مواد خشک است و باید طوری بسته‌بندی شود که خاصیت جذب رطوبت نداشته باشد. بسته‌بندی نامناسب کاکائو و قرارگرفتنش در معرض رطوبت، باعث کپک زدن آن می‌شود. در موارد زیادی، این کپک‌ها به‌قدری ریز هستند که با چشم هم قابل‌مشاهده نخواهند بود و فقط در مواردی که کپک‌ها در مرحله پیشرفته قرار می‌گیرند، می‌توانیم از کلوخه شدن بخش‌هایی از کاکائو متوجه وجود آنها شویم. از طرف دیگر، بسته‌بندی نامناسب کاکائو باعث جذب بوی مواد غذایی محیطی و تغییر طعم و عطر واقعی‌اش می‌شود. متاسفانه در کشور ما،‌ گاهی اهمیت بسته‌بندی مناسب، تحت‌الشعاع کاهش هزینه‌های تولید قرار می‌گیرد و باعث می‌شود بسته‌بندی برخی محصولات مناسب نباشد. در هر صورت، خرید کاکائو‌هایی که در بسته‌های آلومینیومی عرضه می‌شوند، بهتر از انواعی است که بسته‌های کاغذی یا پلاستیکی دارند.

از تخم‌مرغ‌ مقوایی تا طلقی

تمام تخم‌مرغ‌ها در زمان گذشته در بسته‌بندی‌های مقوایی و به‌صورت شانه تخم‌مرغ عرضه می‌شدند. هنوز هم عرضه تخم‌مرغ به این صورت رواج دارد اما چند سالی است تخم‌مرغ‌هایی در بسته‌بندی‌های طلقی و دردار هم وارد بازار شده‌اند. ترجیح و توصیه ما به خرید تخم‌مرغ‌های شناسنامه‌داری است که در طلق‌های دردار بسته‌بندی شده‌اند اما از آنجا که بسته‌بندی تخم‌مرغ‌ها با این روش باعث بالا رفتن هزینه تولیدکننده و مصرف‌کننده می‌شود و شاید برخی خانواده‌ها نتوانند این هزینه را بپردازند، بنابراین هنوز هم تخم‌مرغ‌هایی در شانه‌های مقوایی به بازار عرضه می‌شوند. این تخم‌مرغ‌ها را پس از خرید و رساندن به منزل، داخل ظرف‌های دردار بچینید و در طبقه دوم یخچال نگهداری کنید.

از ماست‌ سطلی تا دبه‌ای

ماست‌ها هم در دهه‌های گذشته داخل سطل‌های پلاستیکی رنگی و بدون در عرضه می‌شدند. رفته‌رفته، سیاست‌های وزارت بهداشت و سازمان استاندارد به سمتی پیش رفت که استفاده از ظروف پلاستیکی رنگی به‌خاطر بازیافتی بودن مواد اولیه آنها برای نگهداری ماست‌ها ممنوع شد و کم‌کم، ظرف‌های پلاستیکی سفید و دردار جای آنها را گرفت. امروزه برخی کارخانه‌ها از ظرف‌های پلی‌پروپیلن (PP) و برخی دیگر از پلاستیک‌های سخت‌تر برای بسته‌بندی ماست استفاده می‌کنند که هر دوی این محصولات از نظر بهداشتی و ایمنی مشکلی ندارند. البته می‌توانید ظروف سخت‌تر و دردار ماست را‌ مادامی که تغییر رنگ و شکل نداده‌اند یا ترک نخورده‌اند، پس از شستشو در خانه، برای نگهداری موادغذایی سرد یا خشک استفاده کنید.

از آبمیوه‌ پاکتی تا شیشه‌ای

آبمیوه‌ها انواع مختلفی دارند و بنا بر نوع خاص خود، دارای بسته‌بندی‌های متفاوتی هم هستند. مثلا آبمیوه‌های استریل مانند شیرهای استریل در بسته‌های پاکتی تتراپک عرضه می‌شوند و می‌توان تا قبل از باز شدن درشان، آنها را داخل یخچال نگهداری کرد.

این در حالی است که برخی دیگر از آبمیوه‌های صنعتی را که در بطری‌های شیشه‌ای یا پلاستیکی عرضه می‌شوند، باید تا زمان مصرف داخل یخچال گذاشت.

به‌طورکلی، تفاوت و ارجحیتی بین بسته‌بندی‌های مختلف آبمیوه وجود ندارد و یکی از دلایل تغییر ماهیت بسته‌بندی شیرها، آبمیوه‌ها و روغن‌های گیاهی از بسته‌های شیشه‌ای به پلاستیکی، پیشگیری از شکستن آنها و تحمیل هزینه اضافی بر دوش مصرف‌کننده است.

دکتر آراسب دباغ‌مقدم

متخصص بهداشت مواد غذایی