شهر قم در گذر تاریخ

قم سرزمین یاران بهترین خلق خدا

درباره قدمت قم و تاریخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که این شهر پیش از دوره اسلامی وجود داشته و بعضی هم می‌گویند که شهر قم بعد ازاسلام بنا گردیده است. نویسندگان بزرگ و قدیمی اسلامی مانند " ابودلف خزرجی" از نویسندگان قرن چهارم هجری در سفرنامه خود گفته است : قم شهری است جدید و اسلامی که اثری از ایرانیان در آن یافت نمی‌شود ( ثعالبی ، تتمه الدهر، ج ۳ ، ص ۱۷۶) .

نویسنده دیگر " عبد الکریم سمعانی" از نویسندگان قرن ششم درباره قدمت قم می‌گوید: " قم مدینه مستحدثه لا اثر بلا عاجم فیها ( سمعانی ، عبد الکریم ، الانساب ، نسخه عکسی ، ص ۴۶۱). قم شهری است جدید که اثری از ایرانیان در آن نیست.) یاقوت حموی ( حموی ، یاقوت ، معجم البلدان ، ج ۴ ، ص ۱۷۵) و ابوالفداء ( ابو الفداء ، تقویم البلدان ، پاریس ، دار الطباعه السلطانیه ، ص ۴۰۹) ، همین ادعا را تکرار کردند. اما در مقابل اینها ، نویسندگان دیگری قدمت تاریخی قم را ماقبل اسلام می‌دانند و دلایلی هم در دست است که ادعای اینها را ثابت می‌کند که به بعضی از آنها اشاره می‌شود. بلاذری از نویسندگان معتبر اسلامی درقرن سوم ، می‌نویسد: و اضح الاخبار ان ابا موسی فتح قم و قاشان( بلاذری ، فتوح البلدان ،مصر ، دارالمعارف ، ۱۹۵۶).

صحیح ترین خبرها این است که:

۱) ابوموسی ( الشعری) قم و کاشان را فتح کرد ( سال ۲۳ هجری) بنابراین شهر قمی وجود داشته که ابوموسی آن را فتح کرده است.

۲) یعقوبی از نویسندگان بزرگ قرن سوم ، قم را ازجمله شهرهای عصرساسانی نام برده است ( احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی ،بیروت ، دارصادر ، ج ۱، ص ۱۴۴).

۳) خسرو پرویز از ریدک پرسید مرا از بوی بهشت خبرده ، ریدک از چند چیز خوشبو نام برد از جمله زعفران قم ( ثعالبی ، غرز ملوک الفرس ،پاریس ،ص ۷۰۹).

۴) دینوری می‌گوید: انو شیروان، کشور را به چهار قسمت کرد و شهر قم ، از جمله شهرهای قسمت دوم بود ( دینوری ، اخبار الطوال ، قاهره ، دار الثقافه و الارشاد القوی).

۵- می‌گویند وقتی که اشعریان ، در اواخر قرن اول هجری به قم آمدند آتشکده قم را خراب کردند و به جای آن مسجدی بنا کردند. پس قبل ازاسلام در این سرزمین کسانی بودند که به آتشکده می‌رفتند ( فقیهی ، علی اصغر ، تاریخ مذهبی قم ، چ

قم ، ص ۱۱۷).

باستان شناسانی مانند " گریشمن" کناره‌های غربی ایران ( قم ، کاشان ، ساوه) را از نخستین و قدیمی‌ترین مناطقی می‌داند که جماعات اولیه انسانی در آن استقرار یافته و تمدن‌های اولیه را پی‌ریزی کرده‌ا ند. در این صورت قدمت قم و نواحی پیرامون آن به چند هزار سال پیش می‌رسد. علت نامگذاری قم ، قدیمی‌ترین موردی که نام قم در آثار اسلامی دیده می‌شود دو روایت از حضرت علی (ع) می‌باشد که ابن فقیه ( مختصر البلدان ، ص ۲۶۴ ) و عبد الجلیل رازی قزوینی ۰ رازی ، عبد الجلیل النقض؛ چ تهران ، ص ۱۶۶) آنها رانقل کرده‌اند.

روایت اول: " اسلم المواضع یومئذ قصبه قم تلک التی یخرج انصار خیر الناس..." سالم‌ترین مکان ها در آن روز شهر بزرگ قم است. آن شهری است که یاران بهترین خلق خدا از ‌آن بیرون می‌آیند... روایت دوم: " سلام الله علی اهل قم و رحمه الله و برکاته علی اهل قم یسقی الله بلادهم الغیتث..." سلام خدا و رحمت و برکات او بر اهل قم ، خداوند سرزمین‌ها و بلاد ایشان را از باران رحمت خود سیراب سازد. از این روایات دو مطلب عمده استفاده می‌شود ؛ یکی اینکه پس از فتح قم ( ۲۳هـ) بسیاری از مردم آن ، دین مبین اسلام را پذیرفته و افتخار دوستی اهل بیت ، (ع) را پیدا کرده بودند دیگر اینکه نام قم ، به همین صورت امروزی در کلام پیشوایان دین آمده است . اما برای علت نامگذاری قم وجوهی را ذکر کرده‌ند که صحیح‌تر و منطقی‌تر آن این است که در ایام قدیم سرزمین قم محل جمع شدن آب رود انار( همین رودخانه فعلی ) بوده و آب از هیچ طرفی رهگذری نداشته است و در اطراف و جوانب آن به واسطه زیادی آب ، علفزار و مرغزار فراوان بوده است که چوپانان گرد آن زمین چادر زدند و خانه‌ها بنا کردند و آن خانه‌ها را کومه نام نهادند و بعد از آن اسم تخفیف پیدا کرد و «کم و » شد پس آن را به عربی برگرداندند و گفته شد قم ( حسن بن محمد بن حسن قمی ، تاریخ قم ، نشر زائر ، ۱۳۸۵).

در سال ۲۳ یا ۲۴ هجری ، ابوموسی اشعری بخشی از سپاه تحت فرماندهی خود را به سرکردگی " احنف بن قیس" روانه منطقه قم نمود. و بدین ترتیب قم در عهد خلیفه دوم به دست مسلیمن افتاد و همزمان با اصفهان فتح شد( اعثم کوفی ، الفتوح ، مطبعه حسینی ، ص ۴۳-۱۰۵).

ورود اعراب اشعری به قم ، مورد استقبال اهالی بومی زرتشتی آن واقع شد . با آمدن افراد قبیله اشعری از کوفه به قم و اسکان آنها در این منطقه قم به تدریج به شهر تبدیل شد و اعراب اشعری به شهر قم تسلط یافتند. پس از تسلط اشعری‌ها، قم پناهگاه نسبتا امنی برای طالبیان و علویان گردید. استقرار اشعری‌ها به خاطر گرایشاتی که داشتند از عوامل توجه و هجرت علویان به این شهر گردید (خلیفه بن الخیاط ، تاریخ ، چ دمشق ،ج ۱ ، ص ۳۲۷) در قرون اولیه اسلام ، علویان و شیعیان با بی‌رحمانه‌ترین وضع تحت تعقیب و آزارحکام اموی و عباسی بودند ، که آنها را مجبور می‌ساخت به مناطق دوردست سرزمین‌های اسلامی آن روزگار هجرت کنند . ایران و شهر قم از مناطق مهمی بود که علویان پیوسته به سوی آن هجرت می‌کردند. با حضور علویان در قم این شهر به یک کانون مخالف و قیام علیه بغداد تبدیل شد. که در یکی از این قیام‌ها ، قم از اصفهان جدا شد. مردم قم بعد از شهادت امام رضا (ع) علیه مامون هم دست به شورش زدند و حدود هفت سال از پرداخت خراج خودداری کردند. و دائما با عوامل خلیفه در قم درگیر بودند و بارها عوامل او را از شهر خارج کردند ( ابن اثیر ، الکامل فی التاریخ ، چ منیریه ، مصر ، ج ۵ ، ص ۲۱۲).

بعد از فوت مامون ، معتصم به خلافت رسید و سپاهی به فرماندهی " وصف ترک" به سرکوبی شورش قم فرستاد و این سپاه شهر قم را پس از غارت به تلی از خاکستر تبدیل کردند.

تا سال ۲۵۴هـ . ق قم در آرامش نسبی قرار داشت. با روی کار آمدن متوکل عباسی که از دشمنان سرسخت اهل بیت (ع) و علویان بود به طوری که سیاست ناسزاگویی به علی (ع) را پی گرفت و به بقاع متبرک در کربلا آب بست ، این امر عکس العمل شدیدی در میان مردم قم ایجاد کرد که دائما با دستگاه خلافت در جنگ و درگیری بودند و دست به شورش می‌زدند و هر بار سرکوب می‌شدند. این شورش و سرکوب مردم قم به طور مستمر تا زمان به قدرت رسیدن آل بویه ادامه یافت آل بویه توجه خاصی به قم داشتند ودر توسعه آن می‌کوشیدند. د راین دوره اولین کتاب مستقل در تاریخ قم توسط " محمد قمی" نوشته شد( قم نامه ، مدرسی طباطبایی ، انتشارات کتابخانه نجفی ، ص ۱۲) . در زمان سلجوقیان قمی‌ها در صحنه سیاسی بسیار فعال ومتصدی امور مهم دولتی شدند. با حمله سپاه مغول ، قم به کلی منهدم شد و با این حال برخی از حکام مسلمان شده مغول به قم توجهاتی داشتند.

اما بعد از حدود یک و نیم قرن از حمله سپاه مغول این شهر بار دیگر مورد تهاجم " تیمور گورکانی" قرار گرفت و مردم آن قتل عام شدند. در سال ۹۰۹هـ. ق سپاه اسماعیل صفوی قم را به تصرف در آورد. صفویان قم را مورد توجه خاص خود قرار دادند، به طوری که این شهر در جهات مختلف توسعه و پیشرفت کرد و از مراکز مهم فرهنگی و فقهی شیعه گردید و در آن عصر از نوعی شکوفایی و پویایی خاصی برخوردار بود. هنگامی که افغان‌ها به ایران حمله کردند و با تصرف اصفهان سلسله صفویه را ساقط نمودند ، قم نیز دچار خسارات فراوانی شدو به صورت پادگان لشکریان افغان در آمد. فتحعلی شاه بعد از سرکوبی مخالفان به خاطر نذری که برای عمران بارگاه حضرت معصومه(س) کرده بود در زمینه عمران این شهر اقداماتی انجام داد. با اغماض از روش استبدادی سلاطین قاجاری ، شاهان این سلسله توجه مناسبی به این شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند. در جریان جنگ جهانی اول با نزدیکی قشون روس به کرج جهت تصرف تهران سران برخی احزاب ، تعداد زیادی از نمایندگان مجلس ، رجال سیاسی و مذهبی و بسیاری از طبقات مردم به قم عزیمت کردند و با ایجاد " کمیته دفاع ملی" این شهر به مرکز سیاسی و نظامی علیه روس و انگلیس تبدیل شد. در ۱۴ دی ماه سال ۱۲۹۴ شمسی قم به اشغال نیروهای روسی در آمد در دهه‌های بعدی نیز قم از جمله مناطقی بود که مورد توجه ویژه مردم بود. در حال حاضر هم، قم یکی از مراکز مهم تشیع در ایران و جهان است.

● تاریخچه حرم حضرت معصومه (س)

بدون هیچ اختلافی سال وفات آن حضرت را یقینا ۲۰۱ هـ. ق نقل کرده‌اند. مرقد شریف حضرت فاطمه معصومه (س) ( در میان بقعه مبارکه) با بلندی ۲۰/۱ وطول و عرض ۹۵/۲ در ۲۰/۱ متر قرار گرفته و با کاشی‌های نفیس و زیبای زرفام ( آغاز قرن هفتم ) پوشیده شده است. گرداگرد مرقد منور ، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی ( ۸۰/۴ ، در ،۴۰/۴ ) قرار دارد که در سال ۹۵۰ بنا گردید و با کاشی معرق آراسته شد ه است.

اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است. سیر تاریخی مرقد پاک آن حضرت از این قرار است : در سال ۶۰۵ هجری " امیر مظفر احمد بن اسماعیل" بزرگ خاندان آل مظفر ، بزرگترین استاد کاشی ساز آن زمان " محمد بن ابی طاهر کاشی" را به کار ساخت و پرداخت کاشی‌های متنوع مرقد واداشت. او به مدت هشت سال به این کار مشغول بود تا سرانجام در سال ۶۱۳ کاشی‌های مرقد آماده و کار گذاشته شد. درسال ۱۳۷۷ شمسی ، مرقد مطهر به شکل جدید که آمیخته‌ای از کاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌های داخلی به سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

دکتر احسان الله محمدی