ایران و اعراب از نگرانی تا همگرایی

برخی رهبران عرب پیشرفت هسته ای تهران را به برهم زدن توازن منطقه و قدرتمندتر شدن شیعیان تعبیر می کنند در مقابل گروهی از رهبران عرب با افکار عمومی که غالباً سیاست های قدرت طلبانه امریکا در منطقه را به نقد می کشد, همراهی می کنند

طی ماه های اخیر منطقه خلیج فارس میزبان طیف های مختلف مقامات امریکایی بوده است. تعدد این سفرها از سفر کاندولیزا رایس وزیر امور خارجه امریکا گرفته تا مقامات وزارت دفاع و پنتاگون و سفر اخیر دیک چنی معاون رئیس جمهور از اهمیت نقش آفرینی اعراب در بحران های منطقه ای حکایت دارد.

کاخ سفید می کوشد از وفاداری متحدان عرب خود و همسویی آنها با سیاست های واشنگتن در منطقه، اطمینان حاصل کند. به این منظور هر یک از فرستادگان کاخ سفید با روی میز گذاشتن پیشنهادهای خود - از جمله همکاری درازمدت و کلان در بخش انرژی و تضمین امنیت منطقه ای اعراب - درخواست های خود را مطرح می کنند. جدا از موضوع صلح اعراب - اسرائیل و موضع شیخ نشین های حوزه خلیج فارس در این خصوص، پیروزی در عراق و جلوگیری از به راه افتادن چرخه هسته ای در منطقه، از جمله اهدافی است که ایالات متحده برای تحقق آنها به حمایت ویژه اعراب نیاز دارد.

این در حالی است که هر دو هدف ذکر شده با نحوه عملکرد جمهوری اسلامی ایران در ارتباط تنگاتنگ قرار دارد و از سویی دیگر رویکرد اعراب در برابر ایران در حصول نتایج دلخواه کاخ سفید تاثیر بسزایی خواهد داشت.

● نگاه اعراب به ایران هسته ای

دیک چنی در جریان سفر اخیر خود به خاورمیانه با اشاره به پیشرفت فعالیت های هسته ای ایران اعلام کرد؛ در صورتی که تهران به درخواست های بین المللی عمل نکند، ریسک حمله نظامی علیه تاسیسات هسته ای جمهوری اسلامی وجود دارد. این در حالی است که دو ناو نیروی دریایی ایالات متحده با چراغ سبز اعراب در خلیج فارس حضور دارند و تعدادی از نیروهای امریکایی علاوه بر عراق در برخی کشورهای حوزه خلیج فارس پراکنده شده اند. اما باید گفت عقاید اعراب نسبت به توانمندی های هسته ای ایران متفاوت است.

برخی رهبران عرب پیشرفت هسته ای تهران را به برهم زدن توازن منطقه و قدرتمندتر شدن شیعیان تعبیر می کنند. در مقابل گروهی از رهبران عرب با افکار عمومی که غالباً سیاست های قدرت طلبانه امریکا در منطقه را به نقد می کشد، همراهی می کنند. برخی نظرسنجی های انجام شده حاکی از آن است که عامه مردم در کشورهای عرب از پافشاری تهران بر مواضع هسته ای و ایستادگی آن در مقابل اسرائیل خرسند هستند.

تحلیلگران بر این باورند رهبران عرب به طور کلی ایران بدون سلاح هسته ای را ترجیح می دهند، اما از به تنش کشیده شدن روابط خود با جمهوری اسلامی و پیامدهای آن در منطقه می هراسند و می کوشند از طریق راه های کم خطرتری نظیر تاکید بر دیپلماسی به هدف مورد نظر دست یابند. در واقع عوامل چندگانه ای به نگرانی های اعراب در زمینه فعالیت های هسته ای ایران دامن می زند که مهم ترین آنها به این شرح است:

▪ گسترش بحران:

بزرگترین نگرانی رهبران عرب این است که سرانجام ایالات متحده یا اسرائیل گزینه نظامی را علیه ایران به کار گیرند. این امر نه تنها تنش در بازار انرژی (اغلب کشورهای عرب سهم بزرگی در بازار انرژی جهان دارند) را به همراه دارد بلکه بستر مناسبی برای افزایش نارضایتی مردم از حکومت های عرب خود فراهم خواهد کرد. در واقع رهبران عرب باید موضع گیری علیه ایران و همراهی با سیاست های واشنگتن را به دقت بررسی کنند زیرا پیامدهای آن بسیار جدی خواهد بود.

▪ افزایش نفوذ شیعیان:

اخیراً حسنی مبارک، رئیس جمهور مصر از نگرانی رهبران عرب در خصوص نفوذ ایران در میان اقلیت شیعه جامعه عرب به خصوص شیعیان عراق، عربستان سعودی، کویت و بحرین سخن گفته بود. مبارک خاطرنشان کرد؛ بسیاری از شیعیان عرب خود را متعلق به ایران می دانند نه کشورهایی که در آن زندگی می کنند. در واقع قدرتمندی هسته ای ایران شیعه برای شیعیان پراکنده در کشورهای عرب یک افتخار محسوب می شود که با تکیه بر آن به طور قاطع تر مطالبات خود را از حکومت های عرب درخواست می کنند.

▪ هژمونی ایرانی:

دیگر نگرانی بسط یافته در میان مقامات عرب این است که ایران هسته ای با قدرت بیشتری سیاست خارجی خود را دنبال می کند و این روند بر توازن حاکم در منطقه تاثیرگذار خواهد بود.

▪ موضوع ایمنی هسته ای:

برخی رهبران عرب تاکنون بارها به نگرانی از امنیت نیروگاه اتمی بوشهر و روی دادن حادثه ای نظیر چرنوبیل اشاره کرده اند و از آن به عنوان بهانه ای موجه برای مخالفت با پیشرفت هسته ای ایران بهره می گیرند.

▪ تهدیدهای اقتصادی:

اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران با هدف خاتمه دادن به فعالیت های هسته ای این کشور، روابط اقتصادی اعراب و ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. برای مثال سوریه به واردات نفت ارزان از ایران وابسته است. از سوی دیگر روابط تجاری ایران و دبی در بالاترین سطح خود قرار دارد و گسترش دامنه تحریم ها حجم روابط تجاری را کاهش خواهد داد.

▪ چرخه هسته ای:

برخی بر این باورند موقعیت ایران در دستیابی به تکنولوژی هسته ای یک چرخه هسته ای در منطقه به وجود می آورد که اعراب چاره ای جز وارد شدن به آن ندارند.

با وجود تلاش ایالات متحده برای همراه کردن مواضع اعراب و غرب در برابر برنامه های هسته ای ایران شامل روی میز بودن گزینه نظامی، کشورهای حوزه خلیج فارس همچنان از بیان مواضع صریح خودداری کرده و از بروز بحران در روابط با ایران پرهیز می کنند. اعراب با وجود برخی نگرانی ها نسبت به فعالیت های هسته ای ایران، امیدوارند تلاش های دیپلماتیک در حل مساله هسته ای ایران موثر باشد.

● اعراب و ایران در عراق

بسیاری از اعراب، حمله امریکا به عراق و روی کار آمدن دولت شیعه را یک اشتباه بزرگ توصیف می کنند. اعراب که در جریان جنگ هشت ساله ایران- عراق در کنار صدام حسین قرار گرفتند همواره از استراتژی سرکوب اکثریث شیعه عراق به طور پنهان یا آشکار حمایت می کردند. اما حذف صدام حسین یک دولت شیعه را در همسایگی ایران روی کار آورد و نزدیکی اکثریت شیعه دو کشور نگرانی اصلی اعراب به شمار می آید.

نفوذ ایران در عراق و نقش تعیین کننده آن در آینده این کشور واقعیتی است که اعراب تاب تحمل آن را نداشتند و با اهرم های مختلف درصدد مقابله با آن هستند. قدرتمندی شیعیان عراق به منزله قدرتمندتر شدن شیعیان منطقه و افزایش موج اعتراض های آنها نسبت به رهبران عرب خواهد بود که به طور حتم به سود دولتمردان عرب نیست.

از همین رو چنی در سفر اخیر خود به منطقه اعراب را به حمایت از دولت شیعه عراق و تلاش برای محدود ساختن نفوذ ایران در این کشور ترغیب کرد. هر چند حمایت از یک دولت شیعه با اصول حکومت های سنی همخوانی ندارد اما هر چه اعراب از این مسوولیت شانه خالی کنند، فضا برای مانور ایران بیشتر خواهد بود. در واقع اعراب به تضعیف جایگاه ایران در عراق علاقه مند هستند، اما به هیچ وجه جایگزین ها و ابزار مناسب را در اختیار ندارند.

تلاش عربستان سعودی - متحد نزدیک امریکا - برای جلوگیری از افزایش بهای نفت و کاهش سطح تولیدات اوپک از اهرم های محدود نه چندان نمایان اعراب برای اعمال فشار بر ایران به شمار می آید، که به عقیده تحلیلگران به اندازه کافی تاثیرگذار نخواهد بود. با این حال ایران و اعراب جدا از اختلافات خود در عراق یک وجه مشترک نیز دارند و آن جلوگیری از بروز جنگ مدنی در این کشور است.

زیرا در صورت در گرفتن چنین جنگی پیامدهای آن به تمام منطقه سرایت می کند و این بحران عظیم با منافع ایران و اعراب سازگار نخواهد بود. این در حالی است که نقش آفرینی مثبت دو طرف در عراق دست کم از بی ثبات تر شدن عراق و منطقه جلوگیری می کند. در همین حال و در بحبوحه حضور مقامات امریکایی در خلیج فارس، مقامات ایرانی نیز از اهمیت احیای روابط با همسایگان عرب خود غافل نبوده اند.

پس از تور خاورمیانه دیک چنی، اکنون محمود احمدی نژاد به عنوان دومین رئیس جمهور ایران به امارات متحده سفر کرده است و در اولین اظهارات خود از اهمیت روابط ایران و امارات سخن گفت. در مقابل نیز مقامات عرب بر لزوم حذف عوامل تنش زا در منطقه تاکید کردند که از جمله این عوامل می توان به بحران عراق اشاره کرد. این در حالی است که مقامات امریکایی و ایرانی برای مذاکره در خصوص عراق اعلام آمادگی کرده اند و تحولات اخیر می تواند ایران و اعراب را به سوی موضع گیری نزدیک تر در عراق سوق دهد.

آزاده افتخاری