تربیت اسلامی و رعایت اولویت ها

باید روش هایی در نظام تربیتی فراهم آید که مظهر برقراری رابطه توازن میان مربی و متعلم باشد

باید روش هایی در نظام تربیتی فراهم آید که مظهر برقراری رابطه توازن میان مربی و متعلم باشد. انسان ها وسعهای مختلفی دارند هم از حیث فهم و هم از حیث عمل ، این روش بیانگر این است که مربی در مواجهه با متعلم باید چیزی بگویید که در طاقت فهمی او باشد و چیزی بخواهد که در طاقت عملی او باشد.

تربیت اسلامی بی تردید یکی از اساسی ترین بخش های معارف اسلامی است اما به یقین هنوز تحقیق و تدوینی اصولی درباره آن صورت نپذیرفته است. با آنکه برخی از آثار مربوط به این زمینه کم و بیش قوتهایی دارند و راه هایی را هموار کرده اند اما هنوز تربیت اسلامی مبحثی جدی و قابل تأمل نیست و این می طلبد که محققان به کاری درخور همت گمارند و نظام تربیتی اسلام را به گونه ای بسامان عرضه کنند. بی شک تربیت اسلامی یکی از موثرترین و کارآمدترین نوع تربیت بوده که اجرایی شدن آن و بهره گیری از منابع غنی روایات و احادیث ائمه اطهار و کلام خداوند در قرآن کریم و تدریس این مبانی غنی اسلامی در سطح وسیع جامعه حال یا در مدارس و با آموزشگاه های نظامی در جهت تربیت سربازان متعهد نقش بسزایی داشته و دارد. خداوند در مقام ربوبیت برای تدبیر و تربیت انسان ها «راه» و رسم معینی پیش پای نهاده است اما در «راه» در عین حال که واحد است باریکه راههای مختلفی در دل خود دارد که هریک ویژگی ها و اختصاصاتی را داراست. توجه به کلماتی که در قرآن به معنی «راه» به کار رفته است. دامنه های مختلف استعمال این مفهوم را نشان می دهد. کلمات عمده عبارتند از دین (صراط) شریعت (ملت و سبیل).

باید روش هایی در نظام تربیتی فراهم آید که مظهر برقراری رابطه توازن میان مربی و متعلم باشد. انسان ها وسعهای مختلفی دارند هم از حیث فهم و هم از حیث عمل این روش بیانگر این است که مربی در مواجهه با متعلم باید چیزی بگویید که در طاقت فهمی او باشد و چیزی بخواهد که در طاقت عملی او باشد. خداوند هم خود در وسع مخاطبین سخن گفته و تکلیف کرده است چنانچه قرآن را با لفظ و معنا نازل نموده است و از مردم همانقدر «طلب کرده» که به آنان «داده» است. لا یکلف الله نفسا الا ما آتاها سوره طلاق آیه ۷ «خدا کسی را تکلیف نمی کند مگر به قدر آنچه به او داده است» و هم رسولان خود را به چنین مواجهه ای با مردم امر کرده است. براین اساس در نظام تربیتی اسلام مربی نیز تنها مجاز است به وسع مخاطب خود نظر بدوزد و بر پایه آن تکلیف کند. در مورد هر فرد معین باید به ویژگی ها و اختصاصات وی راه یافت و آنها را مدنظر قرار داد. حدود مزبور تنها جنبه عمومی و نوعی دارد اما ویژگی های خاص هر فرد و طریقی که با او تناسب دارد امری است که به جای خود قابل توجه است و آن را باید به طور موردی در ارتباط نزدیک با افراد مشخص نمود.

با نظر به حدود عمومی می توان گفت از ۲ تا ۷ سالگی نباید انتظار داشت که کودک تکلیف پذیر باشد بلکه بازی ویژگی اساسی این مرحله را مشخص می سازد.

البته در خلال این ۵ سال، می توان کودک را با بسیاری از آداب و اطلاعات آشنا نمود چنان که در روایات مختلف دراین باب رهنمودهایی نیز داده شده است اما این به آن معنا نیست که دراین مرحله می توان از کودک تکلیف خواست. پس اگر کودک دراین مرحله از آنچه به وی گفته شد سرباز زند به طور جدی نمی توان از او بازخواست و مواخذه کرد و اگر گاه چنین امری لازم باشد لزوم آن از باب آشنایی کودک با حدود است و نه بیشتر. از ۷ سالگی می توان انتظار داشت کودک از حیث تعلیم و تأدیب قابل تکلیف و در برابر تکالیف قابل مواخذه باشد. در حدود ۱۰ سالگی می توان انتظار داشت که کودک وظایف جنسی مربوط به خویش را بفهمد و مراعات کند. در حدود بلوغ جنسی می توان انتظار داشت که نوجوان وظایف جنسی مربوط به بلوغ را بفهمد و مراعات کند و نیز می توان انتظار داشت که استقلال فکری نشان دهد و نظام فکری خویش را درمسائل جهان، جامعه و انسان، پی ریزی کند. در اواخر دهه دوم می توان انتظار داشت که نوجوان از رشد و کفایت اجتماعی برخوردارشود و همزمان آماده تشکیل زندگی و انتخاب همسر گردد.

در ۳۰ سالگی می توان انتظار داشت که انسان میان سال از اعتدال چشمگیر هیجانی و فکری برخوردار باشد و در ۴۰ سالگی می توان انتظار داشت که فرد به پختگی عقلی دست یابد و اهل تأمل باشد و در اندیشه، جوانب مختلف افکار را جست وجو کند و ببیند و از این که شتابان در جانبی بنگرد و درآن فروبماند مصون باشد.

باید توجه داشت که پختگی های عقلی با علم (سواد) داشتن همسنگ نیست و اصولا ناظر به نوعی «اندیشیدن» است نه به نوعی «اندیشه» لذا این نوع «اندیشیدن» به منزله قالبی است که با محتواهای مختلف قابل جمع است. اندیشه ممکن است در باب کشاورزی، صنعت، علوم نظری، هستی و... باشد. اما نوع و صبغه اندیشیدن در همه این ابواب می تواند واحد باشد. حاصل پختگی عقلی، هدایت به مقصود و مصون ماندن از ضلالت است و این حاصل در هر قلمروی به تناسب مطرح است. از فردی که در دهه چهارم زندگی است می توان انتظار داشت که در این باب بر پایه هایی استوار تکیه زده و با معارف حق ملازم باشد. این در حیطه اندیشه است در حیطه عمل نیز پـختگی عقل همچنان مطمع نظر است و این به آن معنی است که فرد در باز شناخت فجور و تقوی دراعمال، تیزبین و در پرهیز ازفجور و پیروی تقوی، ثابت قدم و استوار باشد.

از این رو در احادیث وارد شده است که اگر کسی به ۴۰سالگی برسد و هنوز گناه کند و تخطی ورزد خداوند بر او سخت خواهد گرفت.

بعد از ۴۰سالگی می توان انتظار داشت که فرد در زمینه ای مجرب باشد به نحوی که بتواند چون ولی مرشدش، دیگران را تحت راهنمایی و هدایت خود قرار دهد. ازاین رو طرف مشورت قراردادن افراد دراین برهه بسیار سودمند و ثمربخش تواند بود. خداوند عموماً پیامبران را در ۴۰سالگی مبعوث نموده و آنان را از این پس، اسوه دیگران ساخته است.

چنان که پیامبر اکرم (ص) فرمود: خدای من مرا ۴۰سال تأدیب کرد و آنگاه گفت به راستی تو برخلق وخوی سترگ آراسته ای. هنگامی که فرد، بزرگسالی را پشت سرگذاشت و به سالخوردگی درآمد به سبب ضعف بدنی و ضعفی که نوعاً درمشاعر رخ می کند در وضعی نیست که بتوان از او انتظاری داشت.

توجه مستقیم به آیات قرآنی و بقیه کتابهای آسمانی به انسان نشان از توجه عمیق و دقیق همه ادیان الهی به ویژه دین اسلام به نفس انسانی و ابعاد مختلف وجودی اوست. تربیت در اسلام دارای راه و رسم منسجم و کامل است.

امام صادق (ع) می فرمایند: هنگامی که کودک به ۳ سالگی رسید لااله الا الله را به او بیاموزید و او را رها کنید همین مقدار کافی است. وقتی ۷ ماه دیگر گذشت محمد رسول الله را به او آموزش دهید و سپس او را رها کنید تا ۴ ساله شود. در ۴ سالگی صلوات فرستادن را بیاموزید. در ۵سالگی به او سمت راست و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده کند و آنگاه او را تا ۶ سالگی رها کنید. فقط پیش روی او نماز بخوانید و رکوع و سجود را یادش دهید تا ۷ سالگی اش تمام شود.وقتی ۷ سالش تمام شد وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به او بگویید نماز بخواند تا هنگامی که ۹ سالش شد وضو و نماز را به نیکی آموخته باشد و هنگامی که آن دو را به خوبی یاد گرفت خدا پدر و ما در او را به خاطر این آموزش شان خواهد آمرزید.

صالح قربیان