اعتکاف سایه سار رحمت در کویر غفلتها

به بهانه قرار گرفتن در آستانه ایام البیض

انسان کامل از دیدگاه اسلام، باید در ابعاد فردی و اجتماعی ویژگیهای معینی داشته باشد، اما عمل کردن به وظایف اجتماعی به تنهایی، انسان را به کمال مطلوب نمی رساند. بلکه ورود به عرصه جامعه و فعالیتهای اجتماعی اگر با پشتوانه ای از ایمان و ویژگیهای خاص اخلاقی همراه نباشد، مایه سقوط انسان خواهد بود.اما اگر پرداختن به مسؤولیتهای اجتماعی دارای پشتوانه معنوی باشد، فعالیتهای اجتماعی رنگ و بوی خدایی می گیرد و پرثمر و بابرکت می شود.

به همین دلیل است که ادیان الهی با آنکه انسان را به عرصه تلاشهای اجتماعی فراخوانده اند، هیچ گاه تقویت پیوند او با خداوند را از نظر دور نداشته اند.

در ادیان آسمانی، همواره شیوه هایی از درونگرایی و دوری از جمع وجود داشته است، همان گونه که از قرآن مجید و روایات استفاده می شود در میان بنی اسرائیل نوعی روزه همراه با سکوت رایج بوده است.

اسلام نیز با پیش بینی عبادتی به نام اعتکاف که در واقع نوعی خلوت و درونگرایی است، برای ساختن انسانها و جلوگیری از آفت خدا فراموشی و خود فراموشی چاره اندیشی کرده است.

اعتکاف در مسجد برای یک مسلمان فرصتی است تا او به فراخور توان و مشاغل اجتماعی اش هراز چند گاه برای مدتی از جامعه و مردم منقطع شود و به درون روی آورد.

سید بن طاووس می گوید: «بدان که اوج و کمال اعتکاف، آن است که انسان و عقل و دل و دیگر اعضای بدنش را تنها بر اعمال صالح وقف کند و آنها را بر درگاه خداوند و اراده مقدس او حبس نماید. معتکف باید فکر و جان و اعضای خود را با افسارهای مراقبت، به خوبی مهار و از چیزهایی که روزه دار باید از آن بپرهیزد، کاملاً خودداری کند. بلکه دقت و مراقبت معتکف، باید به مراتب بیشتر از روزه دار باشد، زیرا او هم روزه دار است و هم معتکف و هر معتکفی خود را ملزم نموده است که با تمام وجود به خداوند متعال روی آورد و رویگردانی و غفلت از حق را یکسره کنار نهد...» (اعتکاف سنتی محمدی، ص۱۲۰)

● مفهوم اعتکاف

اعتکاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است، به طوری که فرد معتکف خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و این التزام ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد و در اصطلاح به معنای اقامت گزیدن سه روز و بیشتر از آن در مسجد جامع برای عبادت خدا اطلاق می گردد.

● اعتکاف در قرآن

اگرچه کلمه «اعتکاف» در قرآن مجید نیامده، ولی افعال و اسمهایی از مصدر «عکوف» در آیاتی از قرآن وارد شده است. همچون واژه «عاکفون» در چند جای قرآن ذکر شده که درباره اعتکاف کنندگان مسجدالحرام و مساجد دیگر بیان شده است. در آیه ۱۸۷ سوره بقره آمده است: «هنگامی که در مساجد معتکف هستید، با زنان درنیامیزید.»

در تفسیر این آیه وارد شده است که اعتکاف عبادتی است که حداقل با توقف سه شبانه روز در مسجد برای عبادت و توأم با روزه و ترک بسیاری از لذتها انجام می شود و برای تصفیه روح و توجه ویژه به پروردگار اثر عمیقی به دنبال دارد. (تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج۱، ص۴۷۵)

از کلام وحی استفاده می شود که حضرت موسی(ع) با آنکه مسؤولیت سنگین رهبری امت را بر دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را رها کرد و برای خلوت کردن با محبوب خویش به کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پروردگار عرض کرد: «... پروردگارا !به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی.» (طه/۸۴.)

قرآن در جای دیگری از رهبانیت و گوشه گیری پیروان حضرت عیسی(ع) سخن به میان آورده و می فرماید: «و رهبانیتی را که خود ابداع نمودند، از این رو برایشان مقرر نمودیم تا خشنودی خداوند را کسب کنند. پس حق آن را چنان که باید مراعات نکردند.»(حدید/۲۷)

بنابراین با آنکه روح تعالیم ادیان، دعوت به جمع و اجتماع بوده است، اما در عین حال از پیش بینی برنامه هایی که او را با درون خود پیوند می زند، فروگذار نکرده است. زیرا حضور پیوسته و دائمی در محل کار و عرصه اجتماع و تلاش عملی، بتدریج روحیه عمل گرایی را در انسان تقویت می کند و پیدایش آن سبب می شود که شخص از درون تهی شود و به چیزی جز کار و تلاش بیشتر نیندیشد تا آن جا که گاهی حتی فرصت نمی کند نتایج کارها و تلاشهای خود را به درستی ارزیابی کند. از همین رو اعتکاف زمینه مناسبی است تا انسان به کاوش درباره انگیزه ها و روحیات خود بپردازد و در جهت رفع کاستی ها و تکامل آنها بکوشد.

● سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)

پیامبر خدا(ص) هر از چند گاهی به دور از غوغای مکه و سر و صدای مردم و هیاهوی بت پرستان، خود را به غار حراء می رسانید و به پرستش معبود حقیقی مشغول می شد.

پس از بعثت و بعد از هجرت، پیامبر(ص) فرصتی دوباره می یابد تا به اعتکاف روی آورد و خلوتی با خدای خود داشته باشد. این بار اعتکاف را در مسجدالنبی پی می گیرد.

امام حسن و امام حسین(ع) نیز به سنت اعتکاف عمل نموده و آن را زنده نگه می داشتند. در حدیث آمده است که امام حسن مجتبی(ع) با آنکه در حال اعتکاف بودند، برای رفع حاجت برادر دینی خود اقدام نمودند و او را از مشکل مالی نجات دادند.(وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۵۸۵)

از سایر امامان معصوم(ع) نیز روایات متعددی درباره شرایط، آداب، شرافت، ثواب و کیفیت اعتکاف پیامبر(ص) وارد شده است.

● آثار اخروی اعتکاف

برای اعتکاف آثاری چون؛ آمرزش گناهان، نزدیکی به خدا، دوری از آتش جهنم و... عنوان شده است.

آثار فردی اعتکاف

۱) میهمان شدن نزد خدا

از حضرت علی(ع) روایت شده است که «نشستن در مسجد برای من از نشستن در بهشت محبوب تر است، زیرا با نشستن در بهشت به خواسته خود نائل شده ام و با نشستن در مسجد به خواست خداوند نائل می شوم.» بنابراین معتکفان در مسجد، میهمان خداوند هستند و مورد اکرام پروردگار قرار می گیرند.

۲) تقویت اراده:

از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است، زیرا معتکفان با توجه به عبادت هایی که در طول اعتکاف انجام می دهند و از نماز و روزه نیرو می گیرند، به این توفیق بزرگ دست می یابند. خداوند در قرآن می فرماید: «واستَعینوا بِالصَبرِ والصَلوةِ»؛ منظور از صبر در این آیات روزه گرفتن است. علاوه بر این کسی که مدتی برخلاف خواست درونی خود، خویش را در مکان مقدسی حبس می کند و از بسیاری از امور همچون حرف زدن در غیر موارد عبادی پرهیز می کند، خود به خود تمرینی برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر انجام داده و به تقویت اراده خود پرداخته است. برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسایل اخلاقی و دینی بسیار مهم است؛ بلکه نقش آن در امور روزمره نیز کاملاً مشهود است.

۳) انس با معنویات:

در پرتو اعمالی چون اعتکاف، ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می آید، به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور شده و دوری از آنها برایش سخت می شود. فرد معتکف در ایام اعتکاف توفیق پناه بردن به قرآن کریم و تلاوت همراه با تدبر آن را می یابد و این امر وسیله ای برای رسیدن به مقامات والا خواهد بود.

از امام صادق(ع) روایت شده است که: «قرائت کننده قرآن محتاج سه چیز است: دلی خاشع و بدنی فارغ و مکانی خلوت» زیرا هرگاه دل او خاشع باشد، شیطان از او می گریزد، هرگاه بدن او از مشاغل دنیوی فارغ باشد، دل او متوجه قرائت قرآن می شود و هرگاه در مکان خلوتی باشد و از خلق کناره گرفته باشد، باطن او با خدا انس می گیرد و این حالات نصیب انسان معتکفی می شود که در مکانی خلوت و باخشوع قرآن را تلاوت کند.همچنین معتکف این فرصت را پیدا می کند که در میان عبادتهای خود به خواندن دعا نیز مبادرت کند. دعا به سبب مقام و منزلت ویژه ای که در دین مقدس اسلام دارد، روح انسان را خاشع می کند.

۴) دوری از غفلت:

اعتکاف عبادتی است که نماز و به قول قرآن، ذکرا... را در بردارد. ذکر، همان دوری از غفلت است، غفلتی که اگر به ذکر مبدل نشود، موجبات سقوط آدم را فراهم می کند. «رسیدگی به حساب انسانها نزدیک است و مردم در غفلت به سر می برند.»

۵) تواضع و فروتنی:

اگر انسان بتواند در طول اعتکاف، خود را به دروازه های معرفت الهی برساند و خویشتن را در دایره بیکران هستی کوچک ببیند، استکبار و غرور از او رخت بر می بندد.

● آثار اجتماعی اعتکاف

۱) کاهش جرم و فساد: به عقیده جرم شناسان اجتماعی، گسترش مسایل معنوی باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می شود. اعتکاف در این زمینه می تواند نقش مهمی ایفا کند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه ای بر جای می گذارد.

۲) آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مؤمنین شهر در چند مسجد فرصتی است که مؤمنان یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا کنند و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند.

طیبه چراغی