بررسی موضع چین در برابر پرونده هسته ای ایران بر پایه رویکرد نئولیبرال

سیاست چین در برابر برنامه اتمی ایران بر پنج نکته اصلی استوار است نگهداشتن روابط اقتصادی بویژه در زمینه انرژی با ایران, نگهداشتن روابط خوب با ایالات متحده و بهسازی وجهه بین المللی چین, محترم شمردن حق ایران در دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای و جاودانه ساختن رژیم جلوگیری از گسترش جنگ افزارهای هسته ای

سیاست چین در برابر برنامه اتمی ایران بر پنج نکته اصلی استوار است: نگهداشتن روابط اقتصادی بویژه در زمینه انرژی با ایران، نگهداشتن روابط خوب با ایالات متحده و بهسازی وجهه بین‌المللی چین، محترم شمردن حق ایران در دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای و جاودانه ساختن رژیم جلوگیری از گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای.

چین کشوری رشد‌گرا و خواهان رشد و شکوفایی اقتصادی است و نرخ رشد اقتصادی آن بیش از ۹ درصد است که بالاترین رشد اقتصادی در جهان به شمار می‌رود.

این کشور در واقع امنیت و قدرت خود را در رشد و توسعه اقتصادی می‌بیند. برخی از پژوهشگران در زمینه مسایل چین و چین‌شناسان قدرت بالقوه این کشور را بیشتر مایه گرفته از رشد اقتصادی آن می‌دانند و بر این باورند که چین در سال ۲۰۲۰ از نظر قدرت اقتصادی، از ایالات متحده و ژاپن پیشی خواهد گرفت. ولی برخی دیگر از کارشناسان بدبینانه به موضوع می‌نگرند و برآنند که چین در سایه توسعه ناهمگون و نابرابر در کشور و جمعیت انبوهش (۳۵۰/۱ میلیارد تن)، هیچگاه نیروی بزرگی نخواهد شد و دورانی از آشوب و دگرگونی‌های بزرگ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را در آن کشور پیش‌بینی می‌کنند.۱ چین از دوران نخست‌وزیری چوئن لای، با اینکه هنوز مائو زنده بود، اختلاف‌های خود با دیگر کشورها در پهنه بین‌المللی و بویژه با غرب را از سطح امنیتی به سطح سیاسی رساند و کوشید این نکته را برجسته سازد که هیچ کشوری نباید از سوی چین احساس خطر امنیتی کند.۲ بنابراین برای سیاست خارجی چین در دوران کنونی، باید به چند نکته توجه کرد: نخست، تغییر سطح اختلاف‌های امنیتی به سطح اختلاف‌های سیاسی؛ دوم، بهره‌برداری از امکانات اقتصادی نظام بین‌الملل، بدین معنا که چینی‌ها نظام بین‌الملل را بیشتر سرچشمه فرصت می‌شمارند تا خطر؛ سوم اینکه به گفته «بن شاوهینگ» چین خواهان ۵۰ سال صلح با نظام بین‌الملل است و به سخن دیگر، چینی‌ها با وجود اختلاف‌های سیاسی، در پی همزیستی مسالمت‌آمیز با همه کشورها. برای نمونه، یکی از کشورهایی که چین همیشه با آن اختلاف نظر داشته استرالیا است، ولی امروزه هر سال ۱ میلیارد دلار گاز استرالیا به چین صادر می‌شود و دو کشور روابط سیاسی و اقتصادی بسیار مسالمت‌آمیز دارند و شرکای اقتصادی خوبی برای یکدیگر شده‌اند. همچنین، چینی‌ها در پی برقراری روابط خوب با اتحادیه اروپا هستند. آنها در برنامه‌های عمرانی بسیاری از کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده‌اند تا در برابر توانند به منابع طبیعی دست یابند زیرا یکی از مشکلات بزرگ چین کمبود منابع طبیعی است. چینی‌ها ۶ میلیارد دلار در سال به کشورهای تنگدست و جهان سومی کمک می‌کنند. بنابراین همچنان که محمود سریع‌القلم به درستی می‌گوید، کانون نظری و استراتژیک چین، دستیابی به قدرت اقتصادی است و اینکه دست کم در آسیا جایگاه نخست را داشته باشد. آمار و ارقام هم نشان می‌دهد که چینی‌ها در این راه با جدیت گام برداشته‌اند و هنرمندانه، دیپلماسی و سیاست همزیستی مسالمت‌آمیز و بهره‌برداری از امکانات بین‌الملل را به کار گرفته‌اند.۳

از دید یک کارشناس سیاست خارجی چین در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی در واشنگتن، سیاست چین در برابر برنامه اتمی ایران بر پنج نکته اصلی استوار است: نگهداشتن روابط اقتصادی بویژه در زمینه انرژی با ایران، نگهداشتن روابط خوب با ایالات متحده و بهسازی وجهه بین‌المللی چین، محترم شمردن حق ایران در دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای و جاودانه ساختن رژیم جلوگیری از گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای.۴

در مورد موضع چین هم مانند روسیه، این پرسش پیش می‌آید که پکن برای به مخاطره نیفتادن امنیت انرژی‌اش از یکسو و روابطش از سوی دیگر، چه راهی در پیش خواهد گرفت. به سخن دیگر، پکن میان امنیت انرژی و جلوگیری از گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای کدام یک را برخواهد گزید؟ برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها، باید به بررسی روابط اقتصادی چین با ایران و همچنین با آمریکا پرداخت و اهمیت روابط چین با غرب و ایران را ارزیابی کرد.

● روابط چین ـ‌ ایران

چین به ایران به چشم یک شریک و همکار اقتصادی می‌نگرد. برای بررسی روابط چین با ایران می‌توان آن را به دو بخش روابط در زمینه اقتصاد و انرژی و روابط نظامی تقسیم کرد:

الف) روابط در زمینه اقتصاد و انرژی

رشد شتابنده اقتصادی چین در دوره‌ای نزدیک به سه دهه، چالش‌های مهمی پیش آورده است که تنش‌های اجتماعی و اکولوژیک و نیاز سخت به منابع را در بر می‌گیرد. چین از ۱۹۹۳ واردکننده بزرگ نفت شده و در این سال‌ها به گونه فزاینده، خرید انرژی از خارج را بالا برده و بیش از ۴۰ درصد نفت خام مصرفی خود را وارد می‌کند.۵ در ۲۰۰۴، چین با وارد کردن ۱۲۳ میلیون تن نفت خام به دومین مصرف کننده نفت در جهان تبدیل شد و بر ژاپن پیشی گرفت.۶

لیبرالیزه شدن هر چه بیشتر اقتصاد چین و مشارکت آن کشور در توسعه اقتصاد بین‌الملل لیبرال، مایه دگرگونی رویکردهای چین در زمینه سیاست‌های داخلی و خارجی شده است.۷

خاورمیانه، مهمترین تأمین کننده انرژی چین بوده است. از ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۳ ، نفت خام وارداتی چین از خاورمیانه ۵۱ درصد کل واردات نفتی آن کشور برآورد شده است. ایران بویژه برای امنیت انرژی چین اهمیت بی‌چون و چرا دارد. در همین دوره، کمابیش ۱۵ درصد نفت وارداتی چین از ایران تأمین شده و ایران پس از عربستان با تأمین ۱۷ درصد نفت وارداتی چین، در رده دوم بوده است. در ۲۰۰۴ ، چین ۱۳۰ میلیون تن نفت خام از ایران وارد کرده است. بر پایه گزارش‌ها، ایران پس از ۲۰۰۶ بزرگترین صادرکننده نفت به چین شده و با پشت سر گذاشتن عربستان در آن سال میزان نفت صادراتی‌اش به چین به دو برابر رسیده است.۸

▪ سیاست چین در برنامه اتمی ایران بر پنج نکته اصلی استوار است: نگهداشتن روابط اقتصادی بویژه در زمینه انرژی با ایران، نگهداشتن روابط خوب با ایالات متحده و بهسازی وجهه بین‌المللی چین، محترم شمردن حق ایران در دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای و جاودانه ساختن رژیم جلوگیری از گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای

▪ خاورمیانه، مهمترین تأمین کننده انرژی چین بوده است. از ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۳ ، نفت خام وارداتی چین از خاورمیانه ۵۱ درصد کل واردات نفتی آن کشور برآورد شده است. ایران بویژه برای امنیت انرژی چین اهمیت بی‌چون و چرا دارد. در همین دوره، کمابیش ۱۵ درصد نفت وارداتی چین از ایران تأمین شده و ایران پس از عربستان با تأمین ۱۷ درصد نفت وارداتی چین، در رده دوم بوده است. در ۲۰۰۴ ، چین ۱۳۰ میلیون تن نفت خام از ایران وارد کرده است. بر پایه گزارش‌ها، ایران پس از ۲۰۰۶ بزرگترین صادرکننده نفت به چین شده و با پشت سر گذاشتن عربستان در آن سال میزان نفت صادراتی‌اش به چین به دو برابر رسیده است

علی‌اکبر صالحی نماینده پیشین ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به هنگام مأموریت خود در وین، امید به پشتیبانی چین از ایران را چنین بیان کرده بود:

«دو کشور به صورت متقابل مکمل یکدیگرند، آنها (چینی‌ها) صنعت دارند و ما هم منابع انرژی داریم».۹ از سوی دیگر، غلامعلی حدادعادل، رییس پیشین مجلس شورای اسلامی نیز بر پشتیبانی چین از برنامه اتمی ایران تأکید کرده بود.۱۰

به گزارش خبرگزاری‌ها و مطبوعات جهان، در مارس ۲۰۰۴، شرکت ژوهای ژنرانگ (Zhuhai Zhenrong) که دولت چین مالک آن است، یک پیمان ۲۰ میلیارد دلاری با ایران برای خرید بیش از ۱۱۰ میلیون تن گاز طبیعی (LNG) در ظرف ۲۵ سال از ایران به امضا رساند.۱۱ چین در ۲۸ اکتبر ۲۰۰۴ نیز یادداشت تفاعمی با ایران امضا کرد که بر پایه آن دومین غول بزرگ نفتی آن کشور یعنی گروه سینوپک (Sinopec) برای همکاری در گسترش میدان نفتی یادآوران با تولید روزانه ۰۰۰/۳۰۰ بشکه نفت خام در برابر خرید ۱۰ میلیون تن گاز طبیعی (LNG) در مدت ۲۵ سال اعلام آمادگی کرد.۱۲ شرکت سینوپک ۵۱ درصد سهام را در میدان نفتی یادآوران دارد و ۲۹ درصد نیز از آن یک شرکت نفت و گاز طبیعی هندی (O.N.G.C) است. ۲۰ درصد باقیمانه، به شرکت‌های ایرانی یا دیگر شرکت‌های خارجی مانند رویال دوچ‌شل واگذار شده است.۱۴

افزون بر بخش انرژی، حجم مبادلات بازرگانی چین با ایران در ۲۰۰۴ کما بیش به ۷ میلیارد دلار رسید که ۲۵ درصد بیش از سال ۲۰۰۳ بود. امروزه ایران بازار خارجی مهمی برای چین است. ۹۵ درصد موتورسیکلت‌هایی که به ایران وارد می‌شود، ساخت چین است. ایران همچنین بزرگترین بازار خارجی برای پروژه‌های بزرگ چین و صدور نیروی کار است. چندی پیش نزدیک به ۱۲۰ پروژه چینی به ارزش ۶ میلیارد دلار در ایران اجرا شده و صدها پروژه تازه نیز به ارزش دهها میلیارد دلار بین دو کشور مورد گفت‌وگو قرار گرفته یا به سرانجام رسیده است.۱۵

ب) همکاری‌های نظامی:

چین از ۲۰ سال پیش تاکنون در توسعه شبکه موشکی ایران با صادرات و کمک به بازسازی آن، نقشی کلیدی بازی کرده است. همکاری‌های چین با ایران در زمینه نظامی بر دو گونه بوده است: ۱- تهیه موشک‌های کروز ضدکشتی (antiship cruise missiles) و تکنولوژی آن برای ایران؛ ۲- کمک فنی به برنامه تولید موشک‌های بالستیک در ایران (همراه با صدور برخی موشک‌های بالستیگ به گونه کامل به ایران).۱۶

چین فروش موشک به ایران را از ۱۹۸۵ ، در میانه جنگ ایران و عراق آغاز کرد. در آن هنگام جنگ‌افزار و تکنولوژی نظامی به هر دو کشور می‌فروخت.۱۷ در سال‌های ۸۷-۱۹۸۶ ، برپایه برخی گزارش‌ها، چین موشک‌های کروز ضدناو به نام کرم‌ابریشم (اچ‌وای-۲) به ایران فروخت که خشم و اعتراض ایالات متحده را برانگیخت و در پی آن ایالات متحده تا مدتی از صدور تکنولوژی پیشرفته به چین دست کشید.۱۸

در ۱۹۹۴ نیز گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه چین در ۱۹۸۹ موشک‌های بالستیک ۱۵۰-۲۰۰ M-۷/۸۶۱۰ به ایران فروخته است.۱۹

بر پایه برخی گزارش‌ها، چین همچنین ایران را در تلاش‌هایش برای به‌روز کردن موشک‌های اسکاد (Scud) ساخت کره‌شمالی یاری داده و کمک‌های فنی و صنعتی برای تولید شماری از موشک‌های ساخت ایران شامل: ایران-۱۳۰ (Iran-۱۳۰) ، موشک۱۲۰ ـ (a.k.a. Mushak۱۲۰) ، ایران-۷۰۰ (Iran-۷۰۰) ، ان‌پی۱۱۰ (NP-۱۱۰) و زلزال۳ (Zelzal-۳) در اختیار ایران گذاشته است. در ۱۹۹۶ رسانه‌های خبری گزارش کردند که چین موشک‌های کروز پیشرفته ضدناو سی-۸۰۲ (C-۸۰۲) به ایران داده است؛ کاری که می‌توانست مجازات‌های ایالات متحده را در پی داشته باشد، ولی چین با قاطعیت این گزارش‌ها را رد کرد.۲۰

به هر رو، زیر فشار آمریکا، چین همکاری موشکی با ایران را محدود کرد. در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۸، ویلیام کوهن وزیر دفاع آمریکا از جیانگ زِمین (Jiang Zemin) رییس‌جمهوری چین، و چی‌هائوشن (Chi Haotian) تضمین‌های ویژه گرفت که چین از داده موشک‌های کرز ضدناو به ایران دست بکشد و در به‌روز کردن موشک‌های کروز موجود، به ایران کمک نکند.۲۲ چین نیز زیر فشار آمریکا از فروش موشک‌های کروز پیشرفته ضدکشتی سی-۸۰۲ (C-۸۰۲) به ایران خودداری کرد.۲۳

در اوت ۱۹۹۹ واشنگتن تایمز ادعا کرد که چین یک پیمان ۱۱ میلیون دلاری با ایران برای به‌روز کردن موشک‌های ضدناو اف‌ال-۱۰ (FL-۱۰) موجود در ایران به امضا رسانده است؛۲۴ ادعایی که همچون ادعاها و شایعات پیشین چه در پکن و چه در تهران تأیید نشده است.

در آوریل ۲۰۰۴، با وجود درخواست چین برای پیوستن به رژیم کنترل تکنولوژی موشکی، وزارت خارجه آمریکا پنج شرکت چینی را به بهانه انتقال اجزا و تکنولوژی موشک‌های کروز و بالستیک به ایران، تحریم کرد و در اوت ۲۰۰۷ ، رهبران چین و ایران، همراه با روسیه در نشست سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO)، در پیامی روشن به ایالات متحده برای پرهیز از دخالت در منطقه آسیای مرکزی، هشدار دادند که امنیت و ثبات آسیای مرکزی باید به خود کشورهای منطقه واگذاشته شود.۲۵ افزون بر اینها، بازرگانی میان ایران و چین به سرعت رو به افزایش بوده و از ۲/۱ میلیارد دلار در ۱۹۹۸ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار در ۲۰۰۵ رسیده است.۲۶

▪ افزون بر بخش انرژی، حجم مبادلات بازرگانی چین با ایران در ۲۰۰۴ کما بیش به ۷ میلیارد دلار رسیده که ۲۵ درصد بیش از سال ۲۰۰۳ بود. امروزه ایران بازار خارجی مهمی برای چین است. ۹۵ درصد موتورسیکلت‌هایی که به ایران وارد می‌شود، ساخت چین است. ایران همچنین بزرگترین بازار خارجی برای پروژه‌های بزرگ چین و صدور نیروی کار است.

پ) چین و گزینش میان ایران و آمریکا

به مسأله هسته‌ای ایران نیز باید در چارچوب روابط چین ـ ایالات متحده نگریست. پس از پیروزی انقلاب اسلام در ۱۹۷۹، ایالات متحده مشکلات بنیادی با ایران داشته است. در ۱۹۹۶ کنگره آمریکا بر آن شد که فشارهای بین‌المللی بر تهران را با تصویب تحریم‌هایی در مورد ایران و لیبی افزایش دهد. در این راستا ایالات متحده تهدید کرد شرکت‌هایی را که بیش از ۴۰ میلیون دلار در صنایع نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کنند مجازات خواهد کرد. سپس فشارهای تبلیغاتی دولت آمریکا با مطرح کردن موضوع به اصطلاح «محور شرارت» در سال ۲۰۰۲ بالا گرفت و ایالات متحده، چین را برای بازنگری در روابطش با واشینگتن و تهران، بیش از پیش زیر فشار گذاشت و چین نیز در وضعی نبود و نیست که بتواند یکسره در برابر این فشارها ایستادگی کند، زیرا به گفته سریع‌القلم «به کشوری می‌گوییم قدرتمند که قاعده‌ساز باشد. مبنای قدرتمندی، قاعد‌سازی است. چینی‌ها نه در حوزه نظامی و نه در حوزه اقتصادی هنوز قاعده‌ساز نیستند. اما در مسیر قاعده‌سازی در حال حرکت هستند. چینی‌ها چون به بازار، صنعت و فناوری آمریکا نیاز دارند همچنین از ثبات قواعد اقتصادی موجود نظام بین‌الملل خوب استفاده می‌کنند. تصمیمی در حدود ۲۰ سال پیش گرفته‌اند مبنی بر اینکه با آمریکا وارد اصطکاک سیاسی نشوند اما سعی کنند که اختلافات سیاسی خود را مدیریت کنند و در این کار هم بسیار هنرمندانه عمل کرده‌اند.»۲۷

در زمینه سرمایه‌گذاری، تکنولوژی حمل و نقل و داد و ستد، ایالات متحده بزرگترین شریک چین است. مازاد تجاری چین با ایالات متحده تنها در ۲۰۰۵ بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار بوده که بسی بیش از تجارت میان چین ـ ایران است. میزان مبادلات دو کشور نیز سالانه به بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.۲۸ هر چند ایالات متحده هنوز شریکی بسیار نیرومند برای چین در حوزه انرژی نیز هست و این امر می‌تواند در آینده رقابتی سنگین میان بزرگترین مصرف کننده انرژی در جهان (ایالات متحده) و چین بعنوان دومین مصرف کننده بر سر سوخت پدید آورد، ولی در همان حال می‌تواند دو کشور را به همکاری وادارد. امروزه چین هر چه بیشتر به آمریکا نزدیک می‌شود زیرا روابط ایران با غرب که شریک بازرگانی اصلی چین است، به سردی گراییده و ایران گاهگاه درباره جلوگیری از صدور نفت سخن گفته است. از سوی دیگر، بسیاری از کشورهای حوزه خلیج‌فارس و خاورمیانه با جمهوری اسلامی بر سر مهر نیستند و گذشته از همه اینها، چین نفوذ کمی در این کشورها دارد. بدین سان، چین از یک سو به آمریکا وابسته است و از سوی دیگر در زمینه تأمین انرژی مورد نیازش از ایران نگرانی‌هایی دارد. در صورت تحریم ایران، آمریکا و غرب برای راضی کردن پکن به دور شدن از تهران، می‌توانند سهم بیشتری از نفت عراق برای چین در نظر بگیرند؛ همچنین پکن می‌تواند بر دامنه همکاری با عربستان بیفزاید. ولی به رو باید دانست که تحریم نفتی ایران نه تنها بر بهای انرژی در بازارهای بین‌المللی اثر سنگین خواهد گذاشت، بلکه بسیاری از معادلات را در سطح جهانی بر هم خواهد زد.

▪ در زمینه سرمایه‌گذاری، تکنولوژی حمل و نقل و داد و ستد، ایالات متحده بزرگترین شریک چین است. مازاد تجاری چین با ایالات متحده تنها در ۲۰۰۵ بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار بوده که بسی بیش از تجارت میان چین ـ ایران است. میزان مبادلات دو کشور نیز سالانه به بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار می‌رسد. هر چند ایالات متحده هنوز شریکی بسیار نیرومند برای چین در حوزه انرژی نیز هست و این امر می‌تواند در آینده رقابتی سنگین میان بزرگترین مصرف کننده انرژی در جهان (ایالات متحده) و چین بعنوان دومین مصرف کننده بر سر سوخت پدید آورد، ولی در همان حال می‌تواند دو کشور را به همکاری وادارد.

با اینکه چین نمی‌تواند از منابع انرژی ایران چشم بپوشد، ولی به رو ناگریز است رابطه خود با ایران را به گونه‌ای با رابطه‌اش با ایالات متحده، شریک بازرگانی بسیار بزرگتر و مهمترش، همخوانی دهد. این نخستین بار نیست که پکن با فشارهای واشینگتن بر سر ایران روبه‌رو می‌شود. در ۱۹۹۷ هم، توافق چین و ایران برای ساختن رآکتور آب سبک (LWR) در ایران بر اثر فشار آمریکا اجرا نشد.۲۹

رابرت زولیک رییس پیشین بانک جهانی، در ۶ سپتامبر ۲۰۰۵ گفت که «اگر چین در پی توافق بر سر انرژی با کشورهایی همانند ایران برآید، تعارض بیشتری میان چین و ایالات متحده رخ خواهد داد.»۳۰ از سوی دیگر، چین برای تأمین امنیت انرژی‌اش، می‌کوشد در منابع گوناگون نفتی سرمایه‌گذاری کند و از چند جا نفت بخرد و به این منظور اقدام به بستن پیمانی بر سر میدان نفتی گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان کرده است که هزینه آن ۱۶/۱ میلیارد دلار برآورد شده است. حتی موافقت چین با پیوستن ایران به پیمان شانگهای بعنوان عضو ناظر، از بُعد ژئواستراتژیک در چارچوب همکاری‌‌هایش در زمینه انرژی با ایران دیده می‌شود. همکاری چین با دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس ماند کویت، قطر، امارت عربی متحده و عربستان بسیار افزایش یافته است و از این رو چین به گونه چشمگیر خواهان مشارکت در ترتیبات امنیتی منطقه است.۳۱

▪ همکاری‌های استراتژیک ایران و چین بیش از آنکه با رویکردهای امنیتی همراه باشد، تضمین کننده منافع اقتصادی پکن و نیازهای مقطعی تهران شمرده می شود. این همکاری‌ها را از زاویه دیگری نیز می‌توان بررسی کرد. چین برای افزایش قدرت چانه‌زنی خود با واشینگتن بر سر موضوعات گوناگون (برای نمونه مسأله تایوان) ، به همکاری‌های تسلیحاتی با برخی قدرت‌های مخالف آمریکا ـ مانند ایران ـ پرداخته است، ولی این همکاری‌ها همواره به گونه محدود و مشروط بوده و در فضایی «کنترل شده» پی‌ریزی شده است.

در مورد روابط چین با روسیه، نباید فراموش کرد که با وجود دشمنی دیرین میان پکن و مسکو، این دو کشور اکنون با یکدیگر روابطی مسالمت‌آمیز دارند. در دیدارهای چندگانه سران دو کشور و در واپسین دیدارشان در اکتبر ۲۰۰۷ «هوجین تائو» از پوتین خواست که بازارهای روسیه را به روی شرکت‌های چینی بازتر کند و این در حالی است که حجم مبادلات دو کشور سالانه به بیش از ۳۰ میلیارد دلار می‌رسد.

پکن بر سر پرونده هسته‌ای ایران، با رشته منافعی درهم تنیده و مسائلی پیچیده روبرو است. ایران انرژی را که می‌تواند هسته منافع ملی چین باشد، تأمین می‌کند، ولی رابطه نزدیکتر چین با تهران، خشم ایالات متحده را که نیروی تأمین کننده مدرنیزاسیون اقتصادی چین است برخواهد انگیخت و از همین رو چین خواستار حل مساله اتمی ایران از راه‌های دیپلماتیک و در چارچوب‌ نهادهای بین‌المللی مانند آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.

روابط تهران ـ پکن از پیوندها و مؤلفه‌های استراتژیک پایدار بی‌بهره است. هر چند در سال‌های گذشته همکاری‌های رو به رشد و چشمگیری میان دو کشور بویژه در زمینه‌های اقتصادی و انرژی شکل گرفته، ولی روابط دو کشور چنان که باید ژرف و ریشه‌دار نیست. چنین می‌نماید که پکن در کشمکش فزاینده میان آمریکا و ایران و در دوراهی نهایی، با خوشبینانه‌ترین فرض، راه «بی‌طرفی» و با بدبینانه‌ترین فرض، راه هماوایی با واشینگتن را در پیش خواهد گرفت. همکاری‌های استراتژیک ایران و چین بیش از آنکه با رویکردهای امنیتی همراه باشد، تضمین کننده منافع اقتصادی پکن و نیازهای مقطعی تهران شمرده می‌شود. این همکاری‌ها را از زاویه دیگری نیز می‌توان بررسی کرد. چین برای افزایش قدرت چانه‌زنی خود با واشینگتن بر سر موضوعات گوناگون (برای نمونه مسأله تایوان)، به همکاری‌های تسلیحاتی با برخی قدرت‌های مخالف آمریکا ـ مانند ایران ـ پرداخته است، ولی این همکاری‌ها همواره به گونه محدود و مشروط بوده و در فضایی «کنترل شده» پی‌ریزی شده است. با در نظر گرفتن روابط گسترده اقتصادی چین با ایران بویژه در زمینه انرژی، پکن برای تصمیم‌گیری بر سر مسأله غنی‌سازی اورانیوم از سوی ایران، با شرایطی دشوار روبه‌رو است؛ هرچند اهرم بزرگی در بازرگانی با ایران در دست دارد، از توانایی بیشتری نیز برای اثر گذاشتن بر ایران برخوردار است، زیرا برنامه هسته‌ای، ارزش بسیار برای تهران دارد. چین باید تصمیم بگیرد که بهتر است منافع خود در زمینه انرژی را به خطر اندازد یا به گروه فشار بین‌المللی بپیوندد، که تاکنون گرایش بیشتری به گزینه دوم نشان داده است. چین در پی درگیری سیاسی با ایالات متحده نیست و این نکته با توجه به کوشش دولتمردان چینی برای تنش‌زدایی آرام در روابطشان با واشینگتن معنای بهتری می‌یابد.

بدین سان به نظر می‌رسد که علاقه و انگیزه چینی‌ها برای گسترش روابط با آمریکا، سرانجام بر پیوندها میان تهران و پکن سایه خواهد افکند، زیرا با توجه به هژمونی ایالات متحده در خاورمیانه و تعدد مراکز تأمین انرژی حساسیت و آسیب‌پذیری روابط چین و آمریکا به سبب وابستگی متقارن (symmetric interdependence) دو کشور به یکدیگر بسیار بیشتر از حساسیت و آسیب‌پذیری روابط سیاسی و اقتصادی چین و ایران در چارچوب وابستگی نامتقارن (asymmetric interdependence) است.

یادداشت‌ها

۱. بهزاد شاهنده، «چین بزرگ؛ قدرتی فراتر از مرزهای ملی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش۶۰، ص ۱۷۸.

۲. محمود سریع‌القلم، «گفتگوی دیپلماسی ایرانی با دکتر محمود سریع‌القلم»، بهاره رحمت، چهارشنبه ۱۵ اسفند ۱۳۸۶.

۳. همان.

۴. Dingli Shen, "Iran۰۳۹;s Nuclear Ambitions ". The Washington Quarterly. ۲۹:۲pp.۵۵-۶۶. Spring ۲۰۰۶. P۲.

۵. Kaveh L. Afrasiabi, "China۰۳۹;s energy insecurity and Iran۰۳۹;s crisis ", Asia Times, Februray ۱۰, ۲۰۰۶.

۶. Flynt Leverett and Jeffrey Bader, "Managing China-U.S. Energy Competition in the Middle East ", The Washington Quarterly ۲۹, No. ۱ (Winter ۲۰۰۵ -۰۶): ۱۸۷-۲۰۱.

۷. Marry Gallagher, "Openness Isn۰۳۹;t Enough: Global-ization and Political Change in China ", China Rights Forum, No.۱, ۲۰۰۳.

۸. Business Monitor International, July ۲۵, ۲۰۰۷.

۹. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/ A۵۵۴۱۴-۲۰۰۴ Nov ۱۶.html.

۱۰. http://www.parstimes.com/opinion/۲۰۰۵/irannuclear-ambitions.html

۱۱. Zheo Renfeng, "Iran Prefers China for Oil Exploration Projects ", China Daily, November ۹, ۲۰۰۴, and http://www.busrep.co.za/index. php? fSection Id=۶۱۳ & fArticled=۳۷۷۶۸۴

۱۲. http://www.chinadaily.com/cn/english/doc/۲۰۰۴-۱/۰۹/content-۳۹۰۴۳۵.html

۱۳. http://www.iht.com/articles/۲۰۰۷/۰۴/۰۹/business/chioil.php

۱۴. http://www.pinr.com/report php?ac=viewreport & report-id=۴۵۶ & language id=۱

۱۵. Dingli Shen, op.cit.

۱۶. http://www.nti.org/db/china/miranpos.html

۱۷. Ibid

۱۸. Shirley A.Kan. "Chinese Prolifetation of Weapons of Mass Destruction: Current Policy Issues, CRS Issue Brief, ۱۷ October ۱۹۹۴.

۱۹. Reuters, ۱۲ October ۱۹۹۴; In Executive News Service, ۱۲ October ۱۹۹۴.

۲۰. http://www.nti.org/db/china/mtcrog.html

۲۱. Al-Sharq Al-Awast (London), (۲۹ August ۱۹۹۶)

۲۲. "China۰۳۹;s president assures Cohen on Iran missile sales ", Reuter, ۲۰ Januray.

۲۳. Michael Evans, "Tehran Upgrades Chinese Missle ", The Times (London), ۱۱ Januray ۲۰۰۰.

۲۴. Bill Gertz, "China Agrees to Deal With Iran on Missiles ", The Washington Times, ۱۹ August ۱۹۹۹. P.۱.

۲۵. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/۲۰۰۷/۰۸/۱۶/AR۲۰۰۷۰۸۱۶۰۱۲۲۱.html

۲۶. http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/۲۰۰۶/۰۲/۱۷/AR۲۰۰۶۰۲۱۷۰۲۱۴۶.html

۲۷. سریع‌القلم، پیشین.

۲۸. "U.S. Trade Deficit With China to Top U.S. $۲۰۰ Billion ", China Daily, Nobember ۱۵, ۲۰۰۵ at: http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/۲۰۰۵-۱۱/۱۵content-۴۹۴۸۴۸.html.

۲۹. W ang Jun, "Gerowing Common Intersets: Conficiet and Cooperation Between China and the U.S. in Non-Proliferation in the Post-Cold War Time " (dissertation, Beijing University, June ۲۰۰۳); U.S. Department of State officials, interviews with author, Washington, D.C., summer ۱۹۹۷.

۳۰. See Tian Hui, "China Has No Intention to Control Oil Sources ", Oriental Morning Post, September ۹,۲۰۰۵, p.۱۰ (translated By Dingli Shen to English).

۳۱. Kaveh L. Afrasiabi, "China۰۳۹;s energy insecurity and Iran۰۳۹;s crisis ", Asia Times, Februray ۱۰,۲۰۰۶.

نویسنده:کمال ایرانی‌دوست