چگونه از بحران اقتصادی کنونی نجات پیدا کنیم

بحران اقتصادی که از افزایش ناگهانی مصرف پدید آمد و در همان مراحل ابتدایی اقتصاد ایالات متحده و اروپا را زمین گیر کرد, به سرعت انتشار یافته و اکنون در حال زدن ضربه سختی به کشورهای در حال توسعه است

بحران اقتصادی که از افزایش ناگهانی مصرف پدید آمد و در همان مراحل ابتدایی اقتصاد ایالات متحده و اروپا را زمین‌گیر کرد، به سرعت انتشار یافته و اکنون در حال زدن ضربه سختی به کشورهای در حال توسعه است. در شرایط کنونی نیاز به توجه فوری جهانی وجود دارد، چرا که ساکنان کشورهای فقیر فاقد ضربه‌گیرهای فردی و اجتماعی‌ای هستند که کشورهای ثروتمند با استفاده از آن می‌توانند طوفانی را که خود برپا کرده اند، تحمل کنند.

با این حال، بحران موجود فرصتی جهانی را نیز به دست می‌دهد. یک بسته مالی که از سوی جی۲۰ عرضه شده (۲۰ اقتصاد برتر دنیا این گروه را تشکیل می‌دهند) بخشی از مایحتاج انرژی، زمین و آب را در فقیرترین کشورها تامین خواهد کرد. اجرای این بسته ۳ برد در پی دارد و می‌تواند به انگیزش صنایع کشورهای ثروتمندتر، توسعه کشورهای فقیرتر و ثبات زیست‌محیطی برای همه بیانجامد.

رشد درآمد کشورهای جنوب صحرای آفریقا در سال ۱۳۸۸ / ۲۰۰۹، ۳.۲۵ درصد برآورد شده که نسبت به رشد ۶.۹ درصدی سال ۱۳۸۶ / ۲۰۰۷ کاهش قابل ملاحظه‌ای دارد و به علاوه، ۳ درصد کمتر از آن چیزی است که چند ماه پیش‌تر پیش‌بینی شده بود. بر اساس ارزیابی صندوق بین‌المللی پول از کاهش جریان مالی بخش خصوصی در بازار کشورهای در حال توسعه، به ویژه کشورهای دارای درآمد متوسط نظیر مراکش، سرمایه در جریان این بخش از ۹۲۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۷ به ۱۶۵.۳ میلیارد دلار در ۲۰۰۹ خواهد رسید.

انتظار می‌رود بانک‌های بین‌المللی، وام‌هایشان را به کشورهای دارای درآمد متوسط به ۶۰ میلیارد دلار کاهش دهند، این در حالی است که در سال ۲۰۰۷ وام‌های اعطایی تا ۴۱۰ میلیارد دلار افزایش یافته بود. در همین حال، پولی که از سوی مهاجران برای اعضای خانواده‌یشان در کشور‌های فقیر ارسال می‌شد، افت شدیدی کرده و میلیون‌ها کارگر با از دست دادن شغل، مجوز کار و روادیدشان به خانه باز می‌گردند. به علاوه، کمک‌های تعهد شده از سوی بسیاری از کشورهای اعطا کننده کم یا قطع شده است. ایتالیا میزبان اجلاس امسال گروه جی۸، بودجه کمک‌هایش را برای سال جاری میلادی به نصف کاهش داده است.

دست به دست دادن این نتایج حاصل از بحران مالی جهانی با آثار ناشی از تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند مصیبت‌بار باشد. در مقایسه با سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵، جمعیت گرسنه جهان ۱۰۰ میلیون نفر یا بیشتر افزایش یافته است. سایه شوم قحطی بر بخش‌های وسیعی از آفریقا دیده می‌شود که این ناشی از لطمات آب‌و‌هوایی، بحران در حال تشدید اقتصادی، و عدم ثبات سیاسی در این قاره است.

اما در چنین شرایطی ثروتمندان دنیا در حقیقت تنها نظاره‌گر هستند؛ آنها هر بار در سخنرانی‌ها و بیانیه‌های اجلاس‌هایشان قول کمک‌های بزرگ و بزرگتری ‌می‌دهند، ولی تا کنون تقریبا هیچ‌یک از کمک‌های تعهد شده آنها دریافت نشده است. مصیبت این خمودگی کشورهای ثروتمند در کمک به فقیرترها با اضافه شدن دو حقیقت دیگر، تلخ‌تر نیز می‌شود. اول این که، مقادیر تعهد شده‌ای که تا کنون به آفریقا نرسیده، تا سال ۲۰۱۰ به حدود ۶۰ میلیارد دلار در هر سال بالغ می‌شود که کسر واقعا ناچیزی از بسته‌های نجات مالی است که قرار است توسط کشورهای ثروتمند به اقتصادشان تزریق شود. به عنوان نمونه، ۴ میلیارد دلاری که Merrill Lynch از کمک‌های دولت تحت طرح نجات مالی، به عنوان پاداش کریسمس به کارکنانش داد، خیلی از کمک ۵ میلیارد دلاری تعهد‌شده ایالات متحده به آفریقا کمتر نیست.

دوم، ایالات متحده، اروپا و ژاپن فرصتی بزرگ را برای نجات خودشان از کف داده‌اند. اگر آنها به تعهداتشان در کمک‌های مالی و اعطای وام جهت یاری رساندن به ساخت و توسعه جاده‌ها، تاسیسات تولید برق، بنادر، تامین آب، سیستم‌های بهداشتی، شبکه‌های مخابراتی فیبر نوری و سیستم‌های کشاورزی عمل می‌کردند، این مناطق می‌توانست انگیزه‌ای برای فعالیت کارخانه‌های رو به ورشکستگی مستقر در کشورهای اعطاکننده تبدیل شود. برای نمونه، در حالی که تقاضا برای سلول‌های خورشیدی در کشورهای سازنده به طور چشمگیری افت کرده، به دلیل عدم اتصال ده‌ها هزار روستا در سطح آفریقا به شبکه برق، آنها نیاز مبرمی به برق خورشیدی دارند. برق خورشیدی در آفریقا می‌تواند برای تصفیه آب، آبیاری محصولات، آسیاب غلات و برق‌دهی به درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها به کار آید.

مسئولان کشورهای عضو جی۸ که فروردین‌ماه در لندن گرد خواهند آمد، برای سال ۲۰۰۹ قرار است ۲۵ میلیارد دلار به صورت تامین وجه مازاد فوری به آفریقا و ۲۵ میلیارد دلار دیگر هم به دیگر کشورهای کم‌درآمد اختصاص دهند. البته این ارقام به سختی باعث رنجش کشورهایی خواهد شد که در این جلسه، تقریبا تمام وقت خود را به بحث درباره هزینه هزاران میلیارد دلار برای اقتصاد خودشان صرف می‌کنند. ولی این‌که اعضای جی۲۰ چه چیز در کیسه بخششان از توجه و پول برای فقیرترین‌های دنیا کنار گذاشته‌اند، ذهن بسیاری را به خود معطوف کرده است.

کشور‌های غنی مرتب به کشورهای فقیر می‌گویند که «از نظر کمک هیچ کمبودی نیست، مشکل حکومت‌داری شما است.» اتفاقا این موضوع نشان می‌دهد که حتی در کشورهای ضعیفی که حکومت‌داری خود را بسیار تقویت کرده‌اند، آهنگ توسعه با کمک‌های ناکافی ثروتمندان عقب نگه‌ داشته شده است. در حالی‌که کشورهای ضعیف زیر بار رسوایی و از کارافتادگی نظام کشورهای ثروتمند، و بحران‌های مالی و صدمات تغییرات آب‌وهوایی منشا گرفته از آنها هستند، امروز این گونه سخنان حتی بیشتر از گذشته توخالی می‌نماید.

لازم به تذکر است که اگر نیازهای کشورهای ضعیف همچنان از دایره توجه بیرون بماند؛ عواقب آن که افزایش خشونت، بیماری، جابجایی جمعیتی و تحلیل رفتن بازار را شامل خواهد شد، دامن همه را خواهد گرفت.

جفری ساکس

مدیر انستیتو زمین در دانشگاه کلمبیا