شاخصه های مردمسالاری دینی

یکی از اساسی ترین پایه های ثبات و استواری هر نظام سیاسی, مشارکت مردم و حضور آنها در عرصه های مختلف اداره جامعه است

یکی از اساسی‌ترین پایه های ثبات و استواری هر نظام سیاسی، مشارکت مردم و حضور آنها در عرصه‌های مختلف اداره جامعه است. حضور و مشارکت مردم هم در اصل تاسیس و پیدایش نظام سیاسی موثر است و هم در تداوم و استمرار آن. دموکراسی یا مردمسالاری را به شیوه حکومت مبتنی بر آرای عمومی و از طریق نمایندگان برگزیده مردم تعریف کرده‌اند. برخی نیز در تعریف آن گفته‌اند: "دموکراسی حکومت به وسیله قوانینی است که نمایندگان برگزیده مردم پس از مشورت و بررسی طولانی به آنها دست یافته اند و آن قوانین چنان به آگاهی مردم رسیده است که بر هیچ کس پوشیده نیست"(۱). اصطلاح دموکراسی با وجود کاربرد فراوان و استعمال شایع آن، تعریف روشن و معینی ندارد و هر جامعه و رژیمی این اصطلاح را مطابق برداشت خود، با معانی نسبتا متفاوت و بعضا متضاد به کار می‌برد. علاوه بر این، تنوع و تکثر انواع دموکراسی‌ها مانع ایجاد وحدت نظر در بسیاری از اساسی‌ترین مفاهیم این اصطلاح گردیده و بعضا به تعارض‌های موجود در آن دامن زده است.

با وجود تفسیرهای مختلف از دموکراسی و مردمسالاری، در این نکته نمی‌توان تردید داشت که رکن رکین هر مدل و یا تفسیری از دموکراسی و مردمسالاری، چیزی نیست جز پذیرش حق حاکمیت مردم و اعتقاد به موثر بودن نقش آنها در تعین سرنوشت خویش(۲). حق مردم در تعیین سرنوشت خویش که از اصول مسلم و غیر قابل انکار در اندیشه اسلامی است، مبنای تحقق انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی می‌باشد. حضرت امام خمینی ( ره ) چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن همواره تاکید بر نقش مردم داشته و حقیقتا برای آن ارزش و اهمیت قائل بودند. در اندیشه سیاسی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، دارا بودن حق تعیین سرنوشت، از جمله اصولی است که مورد تاکید و توجه ایشان بوده است: "از حقوق اولیه هر ملتی است که باید سرنوشت و تعیین شکل و نوع حکومت خود را در دست داشته باشد"(۳). ایشان همچنین در تبیین ماهیت حکومت اسلامی می‌فرمایند: "ماهیت حکومت جمهوری اسلامی این است که با شرایطی که اسلام برای حکومت قرار داده است، با اتکا به آرای عمومی ملت، حکومت تشکیل شده و مجری احکام اسلام می‌باشد"(۴). در جای دیگر می‌فرمایند: "حکومت جمهوری اسلامی مورد نظر ما از رویه پیامبر اکرم و امام علی الهام خواهد گرفت و متکی به آرای عمومی ملت می‌باشد و نیز شکل حکومت با مراجعه به آرای ملت تعیین خواهد گردید"(۵).‏

مفهوم دموکراسی و مردمسالاری در بیانات امام به دو شکل به کار گرفته شده است: نخست، دموکراسی مطلوب و مثبت و دیگر، دموکراسی نامطلوب و به تعبیر امام، غیر حقیقی و جعلی که در مغرب زمین بنا نهاده شده و طبق نظر ایشان اساساً دموکراسی نیست. در این میان، نکته آن است که حضرت امام، طرح خود از دموکراسی مطلوب را بر تعریف و قرائت ویژه‌ای از مفهوم دموکراسی بنا گذشته‌اند. حضرت امام برای دموکراسی مطلوب خود ویژگی‌ها و مشخصاتی بیان کرده‌اند که طرح آن می‌تواند به شکل گرفتن تصویر نسبتاً واضحی از دموکراسی و مردمسالاری مطلوب ایشان بینجامد. حضرت امام نفی استبداد و دیکتاتوری را یکی از ویژگی‌های دموکراسی و مردمسالاری مطلوب می‌دانند و می‌فرمایند: "اصول دموکراسی، در تضاد با رژیم شاه قرار دارد"(۶) و یا "دست از مبارزه بر نمی‌داریم تا حکومت دموکراسی به معنای واقعی آن جایگزین دیکتاتورها شود"(۷) و یا "با قیام ملت، شاه خواهد رفت و حکومت دموکراسی برقرار خواهد شد"(۸).

تأمین و حفظ آزادی از دیگر مشخصه‌های دموکراسی مطلوب از دیدگاه حضرت امام (ره) است. ایشان با اشاره به این مطلب که "هیچ کس مثل اسلام، آزادی طلب نیست"(۹) مشخصاً به دو نوع از آزادی موجود در دموکراسی مطلوب خود اشاره کرده‌اند. نخستین آزادی مد نظر ایشان را می‌توان، آزادی در مشارکت سیاسی دانست. حضرت امام، آزادی مردم در انتخابات را از جمله مبانی دموکراسی و مردمسالاری دانسته‌اند و به عنوان نمونه از آزادی مردم در گزینش نمایندگان مجلس یاد کرده‌اند. آزادی بیان و عقیده دومین نوع آزادی است که حضرت امام، دموکراسی مطلوب خویش را بانی و حافظ آن معرفی کرده‌اند: "در اسلام، دموکراسی مندرج است و مردم در بیان عقاید آزادند"(۱۰) و نکته قابل توجه آن است که حضرت امام، محدوده آزادی مورد نظرشان را انحراف انسان‌ها از مسیر صحیح و همکاری با دشمنان نظام می‌دانند(۱۱) به این معنی که در دموکراسی مطلوب ایشان، آزادی بیان و عقیده تا آنجا به رسمیت شناخته شده و حفاظت می شود که منجر به انحراف اذهان و سوء‌استفاده دشمنان نظام نشود.

از شیوه به‌کارگیری عبارات در بیانات حضرت امام چنین استفاده می‌شود که دموکراسی مطلوب ایشان، ملازم با مفهوم استقلال بوده و در کنار آن معنی می‌یابد: "نظام حکومتی ایران، جمهوری اسلامی است که حافظ استقلال و دموکراسی خواهد بود"(۱۲) همچنین "برنامه سیاسی ما آزادی، دموکراسی حقیقی و استقلال است"(۱۳) دقت در عبارات فوق نشان می‌دهد که حضرت امام به شکلی از مردمسالاری اعتقاد داشتند که ضامن و حافظ استقلال جامعه باشد و از این رو اشکالی از دموکراسی که منجر به زوال یا ضعف استقلال جامعه باشد را مردود می‌شمارند.

عدالتخواهی، نفی تبعیض و اهمیت قائل شدن برای ضعفا از دیگر مشخصات دموکراسی و مردمسالاری مطلوب حضرت امام است. حضرت در این باره می‌فرمایند: "آن دموکراسی که در اسلام است در جاهای دیگر نیست. هیچ دموکراسی مانند دموکراسی موجود در اسلام به ضعفا اهمیت نداده است"(۱۴) همچنین "حکومت اسلامی یعنی یک حکومت مبتنی بر عدل و دموکراسی"(۱۵) و یا "نظام صدر اسلام، دموکراسی بوده؛ این گونه که میان حاکم جامعه و رعیت هیچ تبعیضی در برخورداری از امکانات وجود نداشته است"(۱۶). حضرت امام، دموکراسی و مردمسالاری مطلوب را متکی بر قواعد و قوانین اسلامی معرفی کرده و به همین دلیل این نوع از دموکراسی را کاملتر از دموکراسی غربی می‌دانند"(۱۷) در نظر ایشان، رژیم پیشنهادی ما که نظیر آن در غرب یافت نشده و نخواهد شد ممکن است شباهتهایی با دموکراسی غربی داشته باشد، اما آن دموکراسی که ما می‌خواهیم ایجاد کنیم در غرب وجود ندارد"(۱۸) و بر اساس موازین و قوانین اسلامی اداره می‌شود(۱۹). همچنین در بیانی دیگر در این خصوص می‌فرمایند: "ما می‌خواهیم اسلام و حکومت اسلام را به نحوی که شبیه صدر اسلام باشد اجرا کنیم تا غرب، معنی درست دموکراسی را به آن حدی که هست بفهمد تا تفاوت میان دموکراسی موجود در اسلام و دموکراسی اصطلاحی مورد ادعای دولتها آشکار شود"(۲۰).

حضرت امام معتقدند که "در غرب، خبری از دموکراسی نیست، هر چند که زیاد از آن دم می‌زنند"(۲۱) و "این حکومتها لفظاً دموکراسی است، محتوا ندارد و دموکراسی‌های فعلی، مستبد است"(۲۲) در نظر ایشان: "دموکراسی، نوع غربی‌اش، فاسد است، نوع شرقی‌اش هم فاسد است"(۲۳) هر چند که: "درباره دموکراسی هیاهو است، تبلیغات است، همین معنی دموکراسی را که به اسم می‌برند، در آمریکا و انگلستان هست، در این کشور ها مسائل دیکتاتوری هم هست"(۲۴) از جمله اشکالاتی که ایشان نسبت به دموکراسی‌های رایج بیان می کنند، عبارت است از: تبعیض میان طبقه حاکم و مردم در برخورداری از امکانات، طرفداری از سرمایه دارهای بزرگ و اهمیت ندادن به ضعفا. مردمسالاری مطلوب حضرت امام با هر آنچه به ضعف و ذلت انسان بینجامد و قدرت اختیار و انتخاب خداداد او را سلب کند مقابله می‌کند، خواه به شکل سرمایه‌داری و سرمایه محوری باشد و خواه به شکل تبعیض و بی‌عدالتی. بر این اساس است که مردمسالاری مطلوب امام علاوه بر نگرش عام به همه شهروندان، نگاهی خاص به مستضعفین دارد و تجلی مردمداری را در حمایت از طبقات ضعیف جامعه جستجو می‌کند(۲۵).

مصطفی یاسینی

پی‌نوشتها و منابع در دفتر روزنامه موجود است.‏