در مغز کلکسیونر ها چه می گذرد

پرسشی از دکتر فربد فدایی روان پزشک

لابد شما هم دور و بر خودتان توی در و همسایه و فامیل و آشنا کسی یا کسانی را می‌شناسید که کلکسیونر باشند. این جماعت هر چیزی را ممکن است گردآوری کنند: تمبر، سکه، اتومبیل‌های گران‌قیمت و کلاسیک، مداد، سنگ‌های معدنی، کتاب‌های خطی، خودنویس‌های گران‌قیمت، تابلوهای نقاشی، مجله، روزنامه، کبریت، هواپیماهای جنگ جهانی اول یا دوم، ساعت، اسلاید از مقاطع بافت‌ها، حشرات، لیوان، گیاهان، نامه‌های تاریخی، و هزاران چیز دیگر. آیا جمع‌آوری این کلکسیون‌ها نشان از درک علمی بالای این جماعت دارد یا ریشه‌اش وسواس است یا چیز دیگر؟ این، سوالی است که از دکتر فربد فدایی، مدیر گروه روانپزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، پرسیده‌ایم....

▪ آقای دکتر! واقعا چه اتفاقی می‌افتد که آدم‌ها به فکر گردآوری اشیای قدیمی یا به اصطلاح، کلکسیون می‌افتد؟

ـ ببینید؛ نخستین‌بار در سنین پیش از دبستان که کودکان، مقولات و طبقات را می‌شناسند و متوجه مشابهت‌ها و تفاوت‌های اشیا می‌شوند به گردآوری اشیای‌ مشابه علاقه‌مند می‌شوند. در این سنین، علاقه افراطی به نظم و ترتیب هم ممکن است در کودکان ظاهر شود. این علاقه افراطی معمولا پس از مدتی جای خود را به وضعیت متعادل‌تری می‌دهد اما اگر افراط و نظم و ترتیب ادامه یابد می‌تواند ناشی از نحوه پرورش سخت‌گیرانه کودک در دوره بین ۱/۵سالگی تا ۳سالگی باشد. چنین کودکانی زمینه رفتارهای وسواسی پیدا می‌کنند و در صورت وجود دیگر عوامل مساعدکننده ممکن است بعدها در نوجوانی و جوانی به شخصیت‌هایی وسواسی یا مبتلا به نابه‌سامانی وسواسی‌ اجباری تبدیل شوند. البته در نابه‌سامانی وسواسی‌ اجباری وجود زمینه زیستی‌ وراثتی را نباید فراموش کرد.

▪ اگر درست فهمیده باشم زمینه تهیه کلکسیون می‌تواند از دوران کودکی شکل بگیرد یا ممکن است ناشی از وسواس باشد؟

ـ البته ممکن است علاقه به گردآوری مجموعه از دوران جوانی یا میانسالی هم آغاز شود که البته در اینجا علایق علمی و فرهنگی نقش عمده‌ای را ایفا می‌کنند.

▪ علاقه به جمع‌آوری کلکسیون‌های مختلف، کی بیمارگونه تلقی می‌شود؟

ـ جنبه بیمارگونه در رفتار مبتلایان به نابه‌سامانی وسواسی‌ اجباری کاملا بارز است. برای نمونه، آنان ممکن است از یک نوع و یک رنگ لباس چند نمونه کاملا یکسان بخرند و در کمد لباس انبار کنند اما همیشه لباس کهنه‌ای به تن کنند که سال‌هاست می‌پوشند. خریدهای وسواسی از مشخصات این بیماران است. یک خانم وسواسی شاید در یک روز، ده بار به بازار برود و چند دست لیوان مشابه بخرد.

▪ در مورد شخصیت‌های وسواسی چه می‌توان گفت؟

ـ آنچه در شخصیت‌های وسواسی ملاحظه می‌شود، صرفه‌جویی زیاد و ناتوانی در دور ریختن اشیای کهنه‌ای است که هیچ استفاده‌ای ندارند. یعنی در اطراف آنان مجموعه‌ای از وسایل کهنه‌گرد می‌آید که البته نمی‌توان عنوان کلکسیون به آن داد زیرا در این مجموعه لباس‌های دوران نوجوانی آنان، روزنامه‌های چند ده سال اخیر، کبریت‌های نیم‌سوخته و مدادهای به انتها رسیده دوران مدرسه دیده می‌شود. شخصیت‌های وسواسی تمایل زیادی به انبار کردن اجناس و وسایل دارند زیرا می‌ترسند این اجناس کمیاب شوند. می‌توان عنوان «محتکران خرده‌پا» را به آنان داد.

▪ یعنی ظاهر رفتار آنان به کلکسیونر‌ها شباهت دارد ولی کلکسیونر واقعی نیستند؟

ـ همین‌طور است. البته گاهی ممکن است زمینه نابه‌سامانی وسواسی‌ اجباری یا شخصیت وسواسی با علایق علمی یا فرهنگی توأم شود که در آن صورت، مجموعه‌داران پر و پا قرصی را خواهیم داشت که فرضا حاضرند برای اضافه کردن نوع ویژه‌ای از سنگ‌ها، به بالای قله اورست هم بروند.

▪ پس کلکسیونرهای واقعی، افراد به‌هنجاری هستند که ممکن است در اثر انگیزه‌های علمی و فرهنگی به دنبال جمع کردن نمونه‌های ارزشمند بروند.

ـ البته باید توجه داشت که علاوه بر انگیزه‌های خودآگاه ممکن است انگیزه‌های ناخودآگاه هم نقشی در تمایل فرد به گردآوری مجموعه‌های ویژه داشته باشد؛ مثلا ممکن است انگیزه پنهان فردی که کلکسیون اسلحه دارد تخریب و دویدن و بریدن باشد اما با سازوکار دفاعی روانی «والایش» تبدیل به گردآوری کارد و شمشیر و سلاح گرم شده است. تمایل به گردآوری کتاب‌های سفرنامه و اکتشافات ماجراجویانه ممکن است حاکی از انگیزه پنهان به ماجراجویی باشد که با سازوکار دفاعی روانی «جایگزینی» به یک علاقه بی‌خطر تبدیل شده.

▪ شایع‌ترین کلکسیون‌ها چیست؟

ـ تمبر، سکه، اسکناس، کبریت و عکس از دیگر کلکسیون‌ها رواج بیشتری دارد. این کلکسیون‌ها جنبه فرهنگی دارند و به ویژه به کودکان و نوجوانان درباره سرزمین‌ها و مردم جهان اطلاعاتی ارزشمند می‌دهد. اما هر چیز کمیاب‌تر که گردآوری آن مشکل‌تر یا گران‌تر باشد، طبعا کمتر می‌تواند برای ایجاد کلکسیون‌ استفاده شود. برای نمونه، مجموعه اتومبیل‌های کلاسیک نیاز به میزانی از استطاعت مالی دارد که تنها از عهده میلیاردرها برمی‌آید؛ و همین‌طور مجموعه سنگ‌های قیمتی، فرش‌های نفیس، کتاب‌های خطی، تابلوهای نقاشی و...

▪ کودکان به جمع‌آوری چه چیزهایی علاقه دارند؟

ـ آدامس، مداد‌ پاک‌کن، مدادتراش، عکس‌برگردان و عکس فوتبالیست‌ها.

▪ آیا کلکسیون‌هایی هم وجود دارد که جنبه منفی داشته باشد؟

ـ بله؛ مثلا کلکسیون‌‌هایی از سر جانوران بی‌گناهی که با اسلحه شکار شده‌اند یا پرندگان وحشی که بی‌رحمانه قتل‌عام شده‌اند و به صورت تاکسیدرمی به نمایش گذاشته می‌شوند، نماینده سبعیت آشکار یا پنهانی است که نباید تشویق شود و به ویژه برای کودکان، بدآموزی دارد. شکار، در زمانی که شکارچی با دست خالی یا با سلاح ابتدایی و برای زنده ماندن به شکار می‌پرداخت قابل توجیه بود اما دنبال کردن جانوران بی‌گناه با اتومبیل‌های سریع بیابانی و با انداختن نورافکن به چشمان معصوم‌شان، آنها را گیج کردن و با اسلحه‌های دوربرد تیراندازی کردن به آنها، چیزی جز سادیسم نیست و به نظر من، همه انسان‌های فهیم و اندیشمند و مومن باید مخالف چنین وحشی‌گری‌هایی باشند.

▪ کلکسیون‌های غیرعادی هم داریم؟

ـ در دنیای مجموعه‌داران هیچ‌چیز غیرعادی و عجیب نیست. برای نمونه، جمع کردن امضای مشاهیر که خرجی هم ندارد می‌تواند ده‌ها سال بعد تبدیل به منبع درآمد قابل توجهی شود. نمونه امضا یا خط برخی نام‌آوران تا ده‌ها میلیون‌ دلار توسط مجموعه‌داران خریداری می‌شود. معمولا کسانی که تازه به تهیه مجموعه‌ای اقدام می‌کنند زود متوجه می‌شوند که افراد زیادی در علایق آنها شریک هستند و حتی سازمان‌هایی در این مورد وجود دارد. برای نمونه، انجمن‌های زیادی در اروپا و آمریکا توسط کلکسیونرهای خودنویس ایجاد شده است که هر کدام نشریات و بولتن‌های خود را دارند و همایش‌های ملی و بین‌المللی برای علاقه‌مندان به گردآوری خودنویس‌های نفیس ترتیب می‌دهند و کتاب‌های زیادی در این مورد نوشته شده است. گذشته از خودنویس‌های قدیمی و گران‌قیمت، هریک از کارخانه‌های معروف در سال چند مدل ویژه برای کلکسیونرها تولید می‌کند که با تعداد محدود و شماره مشخص درج شده بر آنها از محصولات عادی متمایز می‌شوند و هر سال بر ارزش آنها افزوده هم می‌شود.

▪ حرف آخر؟

ـ علم و هنر و فرهنگ از کلکسیونرهای ارزشمند بهره فراوان می‌برد. سنگواره‌ها، صفحات موسیقی کلاسیک، قلمدان‌ها و حتی مجموعه‌‌ای از گویش‌ها و قصه‌های محلی که ضبط شده باشد از این جمله است. وقتی هم که صرف این کار شود سبب نشاط و افزایش انرژی می‌شود و چه بسا این مجموعه‌ها بعدها به دانشگاه‌ها یا مراکز علمی دیگر اهدا شود و فایده عمومی‌تری هم پیدا کند.