كتابخانه های دانشگاهی بهینه سازی مهارتهای اطلاع رسانی دانشجویان آموزش نسل كامپیوتر

امروزه, نوشتن مقالهء دانشجویی ساده تر و در عین حال سرشار از مسائل آزاردهنده ای است كه حتی یك دههء قبل هم قابل پیش بینی نبود حال دانشجویان پشت كامپیوتر خود نشسته, وارد دنیای جذاب ولی آشفته اینترنت می شوند, و عكسها و متونی را جستجو می كنند كه منشاء معتبری ندارند و گاهی هم كاملاً نادرست اند

نوشتن مقالات دانشجویی برای نسل پیشین فرایندی بالنسبه استاندارد بود. دانشجویان پژوهشگر به كتابخانه مراجعه كرده, با استفاده از برگه فهرستنویسی چند كتاب را-كه همه آنها با نظر كتابداران حرفه‌ای و یا متخصصین انتخاب شده بود- برمی‌گزیدند. به چند نمایه نشریه ادواری نیز- كه آنها هم توسط متخصصین بررسی و انتخاب شده بود- مراجعه نموده, چند مقاله مربوط به موضوع موردنظر را تكثیر می كردند و در نهایت گزارشی آماده در حدود دو هزار كلمه تحویل می‌دادند.

امروزه, نوشتن مقالهء دانشجویی ساده‌تر و در عین حال سرشار از مسائل آزاردهنده‌ای است كه حتی یك دههء قبل هم قابل پیش‌بینی نبود. حال دانشجویان پشت كامپیوتر خود نشسته, وارد دنیای جذاب ولی آشفته اینترنت می‌شوند, و عكسها و متونی را جستجو می‌كنند كه منشاء معتبری ندارند و گاهی هم كاملاً نادرست‌اند. با فشار یك دكمهء موس(۱), دانشجویان مذكور می‌توانند متون و تصاویر را ذخیره نموده, روی تصاویر كار كنند, آنها را در پروژه‌های چند رسانه‌ای گنجانیده (در حالی كه چندان نگران مسائل حقوق موولف و نقل قول از منابع نیستند، پروژهء خود را از طریق شبكه برای استاد خود ارسال نمایند.انجام پژوهش و یا استفاده از مواد چاپی همیشه موجی از مشكلات را پدید آورده كه دانشجویان دورهء كارشناسی را وادار به تسلیم می‌كند: استفاده از منابع قدیمی, مستند نساختن مقالات با ذكر منابع, عدم مراجعه به همه مطالب موجود و نظایر آن. اما امروزه این موانع تقریباً قدیمی شده, زیر با توجه به پراكندگی منابع خارج از محدودهء كتابخانه‌ها امكان خطا بسیار بیشتر شده است.

رسانه‌های بیشتر, خطای بیشتر به جهت انفجار اطلاعات تولید و ذخیره شده, پراكندگی نامنظم اینترنت, انتقال از فرهنگی چاپ-محور به فرهنگ تصویر-محور توسعهء آرشیوهای صدا و سیما, و سهولت فراوان در امر تكثیر نوشتار و تصاویر توسط رسانه‌های الكترونیك. مشكلات دانشجویان نیز به گونه‌ای تصاعدی افزایش یافته است. اطلاعات بسیار زیاد است, بسیاری از آن از نظر كیفی مشكوك است, و از طرق متعدد نیز قابل دسترسی است.این دنیایی است كه دانشجویان دانشگاه در آن زندگی می‌كنند و بقیهء عمر خود را نیز زندگی خواهند كرد. آیا دانشگاهها این دانشجویان را برای بقاء در چنین تكثر رسانه‌ای آماده می‌سازند؟تغییرات حادث در محیط اطلاع‌رسانی با تغییرات ‌مهم دیگری در الگوهای شغلی دانشجویان و نیز تجارب و انتظارات دانشجویان از محیط دانشگاه همراه شده است.

نوع دانشجویانی كه در دانشگاه ثبت نام می‌كنند تفاوت عمده‌ای با دانشجویان نسل‌های پیشین دارد: دانشجویان بیشتری از طبقات اجتماعی مختلف به دانشگاه راه پیدا می‌كنند؛ سن آنها بالاتر است؛ به صورت نیمه وقت كار می‌كنند؛ گاهی اوقات به مرخصی تحصیلی رفته تا به مسائل شغلی و یا خانوادگی خود رسیدگی نمایند؛ در عین حال در دو یا چند رشته دانشگاهی به طور همزمان به تحصیل مشغولند؛ طول مدت تحصیل آنان شش سال است؛ بعد از اخذ مدرك كارشناسی به احتمال زیاد به تحصیلات خود ادامه داده؛ و بیشتر آنها سه یا چهار بار شغل خود را تغییر می‌دهند.علاوه بر آن, دانشجویان نیز با مهارتهای كاملاً متفاوتی وارد دانشگاه شده و در مقابل پیشرفتهای سریع و روشهای غیرمستقیم و غیره, پیوسته در تفكر و پژوهش احساس آرامش بیشتری می‌كنند. برای آنان, تصاویر دیداری, و نه كلمات, وسیلهء اصلی ارتباط و موجب تبادلات فرهنگی است.

● خشنودی فوری

دانشجویانی كه به دنبال خشنودی از یافتن سریع اطلاعات هستند, ممكن است در ارزیابی اطلاعات بی‌دقت و بدون تشخیص عمل كنند. آنها در اثر تعدد منابع قابل دسترس در اینترنت كیفیت و اصالت منابع را دشوار می‌یابند. همچنین مسائل اخلاقی مربوط به اطلاع‌رسانی را نیز احتمالاً نادیده می‌گیرند. همچنین دانشجویان تصور می‌كنند كه اگر اطلاعاتی در اینترنت در دسترس باشد, همه می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند و از آن استفاده نموده و در مقالات دانشجویی خود به صورت آماده به كار گیرند. كسانی كه هیچ‌گاه سرقت گردن‌بندی یا دیسك فشرده‌ای به مخیلهء آنها هم خطور نمی‌كرد, اینك بدون كوچكترین تردیدی و از روی جهل كامل نسبت به موانع قانونی چنین رفتاری, اقدام به سرقت اطلاعات و كاربرد آن در مقاله خود می‌نمایند. در فضای اطلاعاتی اینترنت كه فضای مشترك, آزادی بیان, و سادگی دسترسی به اطلاعات است, كسی به فكر ذكر منبع و نام بردن از صاحب اصلی افكار و عقاید نیست. در این محیط, اطلاعات به صورت یك توده شناور بزرگ, محو و بدون شكل است.

● فراسوی كاربرد دكمه‌ها

در واكنش به فضای جدید و چالش‌گر در برابر نسل جدید دانشجویان نبایستی به شكوه پرداخته و یا در پی كنترل و منع آنها برآییم و یا آنها را ندیده بگیریم, بلكه باید با وضع جدید هماهنگ شد. دانشگاه بایستی به صورتی معنادار و بنیادی دستخوش تغییر شود تا بتواند معیارهای آكادمیك خود را حفظ نموده و تقویت نماید, یعنی اینكه دانشجویان بتوانند به خوبی فكر كنند, به خوبی سخن گفته و بنویسند, در رشتهء خود به صورتی حرفه‌ای و با آگاهی رفتار نمایند, و به فراگیری و اندیشه احترام بگذارند. تلویزیون موجب انهدام یك نسل نشد: در واقع نسل بینندگان تلویزیون, اینك بیشتر محیط‌های حرفه‌ای دانشگاهی, دانشكده‌ها, و كتابخانه‌ها را از آن خود كرده است. سیستم‌های كامپیوتری هم باعث انهدام تمدن غربی به شكل فعلی آن نمی‌شود.اما عصر اطلاعات می‌طلبد كه برای درگیر ساختن دانشجویان در پژوهشهای جدی و مستمر ترفندهای خلاق و سازنده‌تر بكار گرفته شود و در آنها تعهدی ایجاد گردد كه به فراگیری به منزلهء امری فراتر از صرفاً فشار چند دكمه و انتقال از شبكه‌ای به شبكه دیگر بیندیشند. تركیب این نیروها، یعنی عصر اطلاعات, تغییر الگوهای پذیرش دانشجو و تنوع مهارتهای دانشجویان, موجبات تغییر بنیادی در دانشگاهها به طور اعم و كتابخانه‌ها به طور اخص نسبت به وظیفه آنها در قبال رشد و پیشرفت دانشجویان شده است.

● آموزش دانشجویان برای فراگیری

انفجار اطلاعات مرور موضوعات را در كلاس درس غیرممكن ساخته است. از آنجا كه نمی‌توان یك موضوع را به صورت ثابت در كلاس آموزش داد و توقع داشت كه طی دروهء دانشگاهی دانشجو در آن به مهارت كامل برسد, دانشگاهها توجه خود را به آموزش مهارت درازمدت نحوهء فراگیری معطوف ساخته‌اند: چگونه دانشجویان را آموزش دهیم تا اطلاعاتی را كه دائماً در حال تغییر است, ارزیابی نموده و به طور موثر بكار گیرند. هدف از فرآیند سوادآموزی اطلاعاتی كه طی دههء گذشته در حال نشو و نما بوده همین است.آموزش اطلاع‌رسانی ریشه در حوزه‌های مختلف دارد.

بنیاد اصلی آن در زمینهء آموزش كتابداری و كتابشناسی است كه به طور معمول برای مراجعین جدید كتابخانه‌ها فراهم می‌آید. با پیدایش منابع اطلاعاتی الكترونیك و گسترش منابع اطلاعاتی به خارج از محدودهء كتابخانه‌ها, لازم است دانشجویان علاوه بر اطلاعات پیشین خود یعنی دانستن اینكه مجلات صحافی شده در چه طبقه‌ای قرار دارد و مانند آن, همچنین قادر باشند به نحو مستقل با كامپیوتر كار كنند, از ماهیت بانكهای اطلاعاتی الكترونیك مطلع باشند, به منطق بول(۲) سلطه داشته, درست فكر كرده, و دید انتقادی داشته باشند, داده‌ها را تجزیه و تحلیل نمایند, با حقوق مولف آشنایی داشته, و مبانی آزادی بیان, سانسور, دسترس‌پذیری اطلاعات و یا محرمانه‌بودن آن را نیز بداند.

كتابخانه‌های دانشگاهی در گذشته برای مهارت آموزش اطلاع‌رسانی دانشجویان جهت استفاده از كتابخانه برنامه‌هایی ارائه نموده‌اند. اما ابعاد این چالش به حدی گسترده است كه انجام آن از سوی كتابخانه‌ها به تنهایی ممكن نیست. در دانشگاه‌هایی كه چالش‌های عصر اطلاعات را جدی گرفته مسئولیت آموزش دانشجویان مشتركاً بر عهده هیئت علمی و كتابداران است و از طریق ازدیاد مهارتهای اطلاع‌رسانی به دروس دانشگاهی اعمال می‌گردد.این پدیده در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه ایالتی كالیفرنیا(۳) برای ۳۷۰ هزار دانشجو و در ۲۳ دانشگاه اجرا شد. دوگروه, به خصوص شورای سراسری مدیران كتابخانه‌ها و كمیسیون سراسری تكنولوژی آموزشی, به موضوع آماده‌سازی دانشجویان جهت استفاده از اطلاعات پرداختند. آنها یك گروه كاری به سرپرستی سوزان سی.كورزن(۴) از دانشگاه ایالتی كالیفرنیا در نرثریج(۵) تشكیل داده, تا فعالیت‌هایی را جهت آگاه ساختن دانشجویان به این موضوع ترتیب دهند و به زمینه بسط آموزش اطلاع‌رسانی در محیط‌های دانشگاهی اقدام نمایند.

نخستین كوشش این گروه برپایی كارگاهی متشكل از ۶۵ نفر بود, كه نیمی از آنها كتابدار و نیم دیگر اعضای هیئت علمی بودند, دو روز در مورد مهارتهای لازم جهت اطلاع‌رسانی دانشجویان و چگونگی ارزیابی این مهارتها و نحوهء پیشبرد آنها به مذاكره پرداختند. پیشنهادات ارائه شده شامل برپایی كارگاه‌هایی در جهت تطبیق توانایی‌های متخصصین برای بهره‌گیری از كتابخانه‌های الكترونیك, افزودن درسی به دروس عمومی‌سال اول (كه از همان‌زمان در دانشگاه‌های بیكرفیلد(۶), چیكو(۷) و فرنسو(۸) این درس افزوده شد), و تنظیم دروس جدید آموزش اطلاع‌رسانی (مانند دروسی كه در دانشگاه ایالتی »سونوما« رایج است) می‌باشد. وقتی این نتیجه حاصل شد كه افزودن یك درس اجباری موجب كثرت اطلاعات و مشكل‌زا خواهد بود, اعضای گروه متوجه شدند كه تنها چارهء واقعی در بازنگری دروس موجود است.لازم به یادآوری نیست كه بازنگری در دروس برای آموزش دانشجویان در امر اطلاع‌رسانی مستلزم تغییراتی بنیادی است.مهارتهای لازم در پژوهش, و نیز محتوای دروس, باید محور آموزش قرار گیرد. دانشجویان بایستی در كتابخانه‌ها تحت نظارت مستقیم كتابداران و اساتید, پروژه‌های گروهی خود را دنبال كنند. مهارت‌های اطلاع‌رسانی در دانشجویان بایستی در مقاطع حساس در فرآیند پژوهش و نه فقط در انتهای كار ارزیابی شود.

پی‌نوشت‌ها:

۱-Mouse Click

۲-Boolean Logic

۳-California State University

۴-Susan C.Curzon

۵-Northridge

۶-Bakers Field

۷-Chico

۸-Frenso

۹-San Diego State

۱۰-Web-based

۱۱-Fullerton

۱۲-Hayward

۱۳-San Jose state

۱۴-San Luis Obispo

۱۵-Pomona

۱۶-Clones-R-Us

۱۷-San Marcos

۱۸-Long Beach

۱۹-Remote Control

۲۰-Paducah

۲۱-Kentucky

۲۲-The Blair witch Project

مشخصات مقاله به قرار ذیل است:

Roth, Lorie,"Educating The cut-and-paste Generation. Library Journal.Nov, ۱ (۱۹۹۹).

نوشته: لوری راث

ترجمه: دكتر محمدرضا طالبی‌نژاد و دكتر احمد شعبانی

اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان

---