روزنامه نویسی در ایران

واژه روزنامه یا روزنامچه در زبان و ادبیات فارسی تاریخ و سابقه طولانی دارد و در بسیاری از کتاب های کهن این واژه دیده می شود

واژه روزنامه یا روزنامچه در زبان و ادبیات فارسی تاریخ و سابقه طولانی دارد و در بسیاری از کتاب های کهن این واژه دیده می شود؛ چنانکه عنصری، فردوسی، ناصر خسرو، نظامی و خاقانی این واژه ها را به کار برده اند. روزنامه در نظم و نثر کهن به عنوان یک اصطلاح یونانی درمعانی مختلف از جمله «دفتر حساب رسی» به کار رفته است. استاد محیط طباطبایی به نقل از غیاث اللغات ابواسحاق کرمانی می نویسد: «روزنامچه دفتری است مشتمل بر جمع و خرج و غیره و صورت احکام و پروانه جات و آنچه در دیوان واقع می شود»۱ آنچه به طور کلی از منابع کهن مستفاد می شود این است که در آن زمان اتفاقات و حوادث روزانه و محاسبات و امور دیوانی و درباری و احوال وقایع جنگ و فتوحات را در دفتری ثبت و ضبط می کردند که به آن روزنامه یا روزنامچه می گفتند. در زمان پادشاهی خشایارشا احوال جنگ ها، اوضاع شهرستان ها و اخبار داخلی کشور بر روی پوست و چرم نوشته و به وسیله قاصدان به سراسر ایران ارسال می شد. بعد از تسلط عرب ها بر ایران، روزنامه نویسی با تغییراتی همچنان ادامه یافت. ابومسلم خراسانی علیه حکومت عباسیان قیام کرد. او برای آمادگی ایرانیان به قیام، «شب نامه» پخش می کرد. ۲

نویسنده و وزیر معروف آل بویه، صاحب بن عباد (متوفی ۳۲۵) روزنامچه ای داشت و احوال و وقایع روزانه را در آن می نوشت. ۳

رحیم رضازاده ملک در مورد واژه روزنامه در مقاله ای تحت عنوان « واژه روزنامه» اظهار می نماید که کلمه روزنامه در معنی و مفهوم امروزی اولین بار در کتاب «ماثرالاثار» اثر اعتمادالسلطنه در زمان ناصرالدین شاه قاجار به کار رفته است.۴

روزنامه نویسی در معنای امروز بعد از ورود صنعت چاپ به ایران درزمان محمد شاه قاجار (سال ۱۲۵۳ هـ .ق) آغاز گردید. میرزا صالح شیرازی نخستین کسی است که به همت وی روزنامه به معنای امروزی آن در ایران تأسیس شد. گروهی نام روزنامه او را «کاغذ اخبار» گذاشتند که ترجمه انگلیسی News paper است و گروهی آن را «اخبار دارالخلافه» خوانده اند که ترجمه Govt Buletin است.

البته بعید نیست که اسم کاغذ اخبار از روزنامه های هندوستان تقلید شده باشد؛ زیرا که در آن زمان در هند روزنامه های فارسی به نام «کاغذ اخبار» منتشر می شد. در مورد روزنامه میرزا صالح شیرازی که نمونه های آن ظاهراً در ایران موجود نیست از چند منبع، اطلاعاتی در دست داریم. کهن ترین سندی که در باره اولین روزنامه فارسی در ایران دردست داریم «اعلام نامه دولتی» است که سه ماه قبل از انتشار این روزنامه اعلام شده بود. ۵ منبع مهم دیگر مجله «انجمن آسیایی» است که به زبان انگلیسی در انگلستان منتشر می شد و در سال ۱۸۳۹ مطالبی راجع به روزنامه فارسی نوشته و یک شماره از روزنامه میرزا صالح شیرازی را عیناً به چاپ رسانده است. ۶

منبع مهم دیگر در این مورد مقاله ای است از علی مشیری تحت عنوان «اولین روزنامه ایرانی».۷ پس ازتعطیلی روزنامه میرزا صالح شیرازی، در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به تشویق و پشتیبانی میرزا تقی خان امیرکبیر روزنامه دیگری به مدیریت حاج میرزا جبار تذکره چی به سال ۱۲۶۸ هـ. در تهران شروع به کار کرد. اولین شماره این روزنامه با نام «اخبار دارالخلافه تهران» و دومین شماره، با نام «وقایع اتفاقیه» منتشر شد. ۸ از شماره ۵۱ به بعد به فرمان شاه، مطالعه آن به کارمندان و مأموران و حکام دولتی توصیه شد؛ زیرا که در آن حوادث و وقایع داخلی و خارجی چاپ می شد. ۹ از شماره ۴۷۲ به بعد درسال ۱۲۷۷ هـ.ق اسم این روزنامه به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر یافت و مدیریت آن برعهده میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری قرار گرفت. روزنامه با این نام جدید تا شماره ۵۹۱ (سال ۱۲۸۳ هـ.) منتشر می شد. در این سال وزارت علوم تحت نظارت اعتمادالسلطنه قرار گرفت و به فرمان ناصرالدین شاه به جای « روزنامه دولت علیه ایران» چهار روزنامه با نام ها و در زمینه های مختلف انتشار یافت۱۰ و امور چاپ این روزنامه های دولتی به میرزا ابوالحسن خان صنیع الدوله سپرده شد که عبارت بودند از:

۱ـ روزنامه دولتی بدون تصویر

۲ـ روزنامه دولتی علیه ایران با عنوان « روزنامه دولتی مصور»

۳ـ روزنامه ملی یا ملت سنیه ایران

۴ـ روزنامه علمی یا روزنامه علمیه دولت علیه ایران

در دوره ناصرالدین شاه در رواج روزنامه نویسی اقدامات مهمی صورت گرفت و علاوه بر روزنامه های فوق، روزنامه های دیگری از جمله : مراه السفر،اردو همایون، مریخ، ایران، حکیم الممالک، اطلاع، فرهنگ، دانش، شرف، تبریز، ناصری، احتیاج، ادب و... منتشر می شد.

از آغاز انتشار روزنامه در ایران تا پایان قرن نوزدهم میلادی، همه روزنامه ها تحت تسلط و نظارت دولت بوده است. در این دوره بسیاری از آزادی خواهان و روشنفکران ایران از قبیل میرزا مهدی خان تبریزیِ، جلال الدین کاشانی، ملکم خان و جمال الدین افغانی در کشورهای دیگری چون هند، انگلستان، مصر، ترکیه و... روزنامه هایی تأسیس کردند. برخی از این روزنامه ها عبارت است از : اختر در استانبول (۱۸۹۷ـ۱۸۷۵)، قانون (۱۸۹۰)، حبل المتین در کلکته (۱۸۹۳)، ثریا در قاهره (۱۸۹۸)، پرورش در قاهره (۱۹۰۰)، حکمت در قاهره، چهره نما در مصر، شمس در استانبول، ارشاد در باکو و... در ادامه بحث روزنامه های فارسی قرن دهم ایران را فهرست و برخی را به اجمال معرفی می کنیم.

۱ـ وقایع اتفاقیه ۲ـ روزنامه دولت علیه ایران ۳ـ روزنامه دولتی (بدون تصویر) ۴ـ روزنامه ملت سنیه ایران (ملتی) ۵ـ روزنامه علمیه دولت علیه ایران ۶ـ حکیم الممالک ۷ـ مراه السفر ۸ـ ایران ۹ـ روزنامه علمی ۱۰ـ روزنامه نظامی ۱۱ـ مریخ ۱۲ـ اطلاع ۱۳ـ فرهنگ ۱۴ـ تبریز ۱۵ـ اردو همایون ۱۶ـ دانش ۱۷ـ شرف ۱۸ـ ناصری ۱۹ـ تربیت ۲۰ـ شرافت ۲۱ـ الحدید ۲۲ـ ادب دوره اول در تبریز، دوره دوم در مشهد ۲۳ـ احتیاج ۲۴ـ معارف ۲۵ـ اقبال ۲۶ـ خلاصه الحوادث ۲۷ـ کمال.

ـ وقایع اتفاقیه : به فرمان امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ هـ. درتهران به مدیریت حاجی میرزا جبار معروف به تذکره چی شروع به کار کرد. این روزنامه هفته ای یک بار چاپ و منتشر می شد و دارای ۸ صفحه بود. نخستین شماره آن به نام « روزنامچه دارالخلافه تهران» منتشر شد که در صفحه اول آن نقش شیر و خورشید بود و عبارت « یا اسدالله الغالب» درج شده بود و در دو طرف آن تصویر دو درخت دیده می شد. این روزنامه علاوه بر اخبار و مقالات سودمند علمی و اعلامیه های دولتی و فرمان های شاهی، حاوی اخبار داخلی و خارجی بود. روزنامه وقایع اتفاقیه به مدت ۱۰ سال و مجموعاً در۴۷۱ شماره انتشار یافت.

ـ روزنامه دولت علیه ایران : روزنامه وقایع اتفاقیه پس از ۱۰ سال در سال ۱۲۷۷ هـ. تغییر نام داد و با نام «روزنامه دولت علیه ایران» دوره جدیدی را آغاز کرد. در این دوره، روزنامه مصور هم شده بود و باید آن را نخستین روزنامه مصور فارسی دانست. ۱۱ این روزنامه دارای تصاویر زیبای شاهزادگان، درباریان و رجال سیاسی آن دوره است که مخصوصاً به لحاظ منعکس کردن لباس های آن دوره اهمیت دارد. اخبار مربوط به دربار شاهی همیشه مهمترین بخش روزنامه بود و در آغاز قرار می گرفت. بعد ازاخبار داخلی، ترجمه های اخبار خارجی از روزنامه های پاریس، مصر و هند به چاپ می رسید. همانطور که گفته شد در سال ۱۲۳۸هـ. به دستور ناصرالدین شاه روزنامه دولت ایران به چهار روزنامه مستقل تبدیل شد تا بیشتر شبیه به روزنامه های اروپایی شود.

ـ حکیم الممالک : این روزنامه مبتنی بر خاطرات و وقایع و حوادث سفر ناصرالدین شاه از تهران به خراسان در سال ۱۲۸۳ هـ. بود. این خاطرات به وسیله میرزا علی نقی حکیم الممالک به رشته تحریر درآمده و در واقع سفرنامه است. پرفسور ادوارد براون در کتاب خود در باره مطبوعات ایران نوشته است که نویسنده این روزنامه خود ناصرالدین شاه بوده است که فقط سه شماره از آن منتشر شد. ۱۲

ـ ایران : روزنامه ایران در سال ۱۲۸۸ هـ. در تهران به مدیریت محمدحسن خان انتشار یافت. بعد از درگذشت محمد حسن خان مدیریت آن به محمد باقر خان ادیب الممالک رسید. این روزنامه دولتی بود و نشان رسمی کشور که شیر و خورشید بود در بالای آن قرار داشت؛ اما از شماره ۴۴ به بعد نقش شیر و خورشید حذف شد و در سرلوحه کلمه ایران به خط نستعلیق قرار گرفت. مطالب روزنامه اخبار در باره فرمان های شاهی، احکام رسمی، عزاداری های مذهبی و... بود.

بخشی هم به مطالب علمی و ترجمه های تاریخی اختصاص داشت.

---