بسط از پی قبض

پس از انتشار كتاب, بزرگترین جنجال علمی قرن بیستم درگرفت كه در یك طرف آن زیست شناسان چپ گرایی به رهبری ریچارد لونتین و استفن جی گولد قرار داشتند و سپس چپ های آكادمیك دیگری از حوزه های انسان شناسی و علوم انسانی نیز به آنها پیوستند كتاب در ۲۷ فصل و سه بخش با عنوان های «تكامل اجتماعی», «ساز و كارهای اجتماعی» و «گونه های اجتماعی» تنظیم شده است

فرض كنید جهان پازلی غول آسا است كه از میلیاردها میلیارد قطعه كوچك تشكیل می شود. برای اینكه فرضمان را سخت تر كنیم تصور كنید كه این پازل سه بعدی است و بعضی قطعه ها از نماهای مختلف وظایف متفاوتی برعهده دارند. در این تصویر غول آسای خیالی تعداد قطعاتی كه جایشان معلوم است- یا ما فكر می كنیم كه معلوم است- در مقایسه با جاهای خالی به قدری ناچیز است كه می توان گفت معما هنوز حل نشده و به احتمال زیاد به این زودی حل نخواهد شد.

اما برای حل این مسئله قواعدی پیدا شده و طی نسل های متوالی بی شمار آدم روی آن كار كرده اند و میراث ارزشمندی از آنها برجا مانده است. تصور كنید در بعضی بخش های این ساختمان غول آسا داربست های عظیمی نصب شده و كارگران مورچه وار در حال كارند. طبعاً تعداد بسیار زیادی از بخش ها هنوز به كلی دست نخورده باقی مانده اند.

اما در قسمت هایی كه كارگران كار می كنند سركارگرانی وجود دارند كه همواره مشغول حدس زدن درباره این هستند كه با توجه به آنچه تاكنون پیدا شده تصویر آن بخش كوچك از پازل چگونه در خواهد آمد. گاه این حدس ها روی كارگران تاثیر گذاشته و سبب می شود كه با سرعت بیشتر و در جهت رسیدن به آن تصویر حدس زده شده كار كنند. از دور كه نگاه می كنید می بینید در بعضی قسمت ها هیاهویی برپا است و كارگران با سرعت می روند و می آیند. در بعضی قسمت ها هم می بینید كه نشسته اند و با حیرت به كاری كه پیش نمی رود خیره شده اند. شاید سركارگرشان اشتباه حدس زده باشد. اما این وضع همیشگی نیست. شاید فردا ورق برگردد و روز خوبی در پیش باشد. شاید سركارگر جدیدی با ایده های نو در راه باشد.

مهندس هایی هم هستند كه تعدادشان خیلی كمتر است. آنها زمانی سركارگر و حتی كارگر بودند. اكنون وظیفه دارند به همه جا سركشی كنند و از چگونگی پیشرفت كار آگاه شوند. آنها درباره تصویر نهایی پازل ایده هایی در سر دارند و ذهنشان آنقدر توانا است كه می تواند براساس قطعات تاكنون معلوم شده قسمت های دست نخورده را بسازد. شاید آنها هم در اشتباه باشند و دیگران را در مقیاس وسیع تری به اشتباه بكشانند اما تعیین كننده نهایی خود پازل است و وقتی قطعات با هم جور درنیایند و كنار هم ننشینند روز بازنشستگی مهندس پیر فرا می رسد. آنگاه روز از نو و مهندس از نو.

همان طور كه گفته شد آهنگ كار در قسمت های مختلف نتیجه عوامل گوناگونی است. فراهم نبودن یا فراهم بودن شرایط موجب قبض و بسط در كار ساختن پازل می شود. كارگران معمولاً جز پیداكردن قطعه مربوط به خود به چیز دیگری نمی اندیشند، اگر سركارگری حدس خوبی بزند كارگران قطعات مربوطه را زودتر و آسان تر خواهند یافت و اساساً می دانند برای پیداكردنشان كجا را باید بگردند و خیلی دور نخواهند شد. اما این روند پس از مدتی كند خواهد شد و پس از بسط دوران قبض فرا خواهد رسید. چرا كه قطعات آسان یاب كار گذاشته شده و اكنون زمان آن رسیده كه تصویر گسترش یابد. در این مرحله حدس حساب شده دیگری لازم است تا این سد شكسته شود و باز دوران بسط فرا رسد. بنابراین درست در مواقعی كه به نظر می رسد راه بن بست باشد باید دانست كه راهنمایی خواهد آمد و گشایشی در راه است.

گرچه ممكن است این نگاه شبیه ایده انقلاب های علمی توماس كوهن به نظر رسد اما همان طور كه ارنست مایر در كتاب «چه چیزی زیست شناسی را بی همتا می سازد؟» عنوان كرده، گسستگی های موجود در اندیشه های كوانتومی كوهن در زیست شناسی چندان مصداق ندارند. به نظر می رسد سیر پیشرفت علمی در زیست شناسی بیشتر با تدریج باوری داروینی سازگار باشد هر چند آهنگ این سیر تند و كند می شود (قبض و بسط می یابد). تصویری كه از پازل غول آسای جهان طبیعت ترسیم شد شاید كمی قرن نوزدهمی و تا حدود زیادی شسته و رفته به نظر آید، با این حال كما بیش بیانگر چیزی است كه عملاً در دنیای علم رخ می دهد. همان طور كه به وضوح از این تصویرسازی برمی آید، سه گروه نامبرده سه گروه از دانشمندان هستند كه به ترتیب به جای كارگر، سر كارگر و مهندس می توان به آنها تكنسین (Technician)، تلفیق گر (Synthesizer) و خردمند (Wise) یا بصیر (Visionary) گفت. البته هر سه گروه به اعتبار اینكه روی پازل كار می كنند دانشمندند و خردمندان اغلب در ابتدا تكنسین و سپس تلفیق گر بودند. این در واقع یك سلسله مراتب علمی نیست بلكه عمدتاً به ویژگی های شخصیتی و شرایط اجتماعی افراد مربوط می شود. هدف تمام دانشمندان و علم اصیل شناخت جهان است و تكمیل پازل نه آن طور كه ممكن است تصور شود ایجاد تكنولوژی و رفاه یا به عبارت عامیانه تر پول و قدرت. البته تقسیم بندی دانشمندان به سه گروه نیز نمی تواند چندان واقع بینانه باشد و در واقع مانند هر تقسیم بندی دیگر هدف از آن درك بهتر تنوع است.

از ابتدای دهه ،۱۹۶۰ با دو مقاله ویلیام همیلتون كه مهمترین مقالات علمی قرن بیستم شناخته شدند، مسئله فداكاری و انتخاب خویشاوندی به طور جدی و با تبیین در سطح ژن مطرح شد. سپس با انتشار آثار دیگرانی همچون تریورز و مینارد اسمیت، نیاز به تلفیقی سطح بالا در این مقوله احساس می شد. زیست شناسی تكاملی در قبضی گرفتار آمده بود و انتظار بسطی را می كشید. در این هنگام بود كه ادوارد ویلسون زیست شناس مشهور دانشگاه هاروارد با انتشار كتاب «سوسیوبیولوژی؛ تلفیق نوین» در سال ۱۹۷۵ نقطه عطفی در این تلفیق جنجال برانگیز دهه ۱۹۷۰ پدید آورد. ویلسون در مقام تكنسین مورچه شناسی برجسته است كه بیش از ۳۰۰ گونه جدید از این حشرات را شناسایی و توصیف كرده است.

---